Ο φανατισμός στα γήπεδα

Με αφορμή τα πρόσφατα περιστατικά βίας και φανατισμού στα ελληνικά γήπεδα, η ανάγκη για βαθύτερη κατανόηση των ψυχολογικών μηχανισμών στην οπαδική συμπεριφορά είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Ο αθλητισμός, που θα έπρεπε να αποτελεί χώρο έμπνευσης και σύνδεσης, μετατρέπεται συχνά σε πεδίο συγκρούσεων και κοινωνικού διχασμού.

Το παρακάτω κείμενο επιχειρεί να ερμηνεύσει το φαινόμενο της οπαδικής βίας υπό το πρίσμα της επιστήμης της ψυχολογίας και αποτελεί μια αφορμή για προβληματισμό και συζήτηση, σε μια περίοδο που η πρόληψη και η παιδεία είναι πιο απαραίτητες από ποτέ.

Ο αθλητισμός έχει τη δύναμη να εμπνέει, να ενώνει και να κινητοποιεί. Παρ’ όλα αυτά, πολλές φορές, το πάθος ξεπερνά τα όρια της λογικής. Ο φανατισμός στα γήπεδα είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται σε πολλές χώρες και έχει σημαντικές ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Είτε αφορά το ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, είτε άλλες αθλητικές δραστηριότητες, οι αντιδράσεις των φιλάθλων μπορεί να είναι εξαιρετικά έντονες και συχνά καταλήγουν να μετατρέπουν τα γήπεδα από χώρους αθλητικής έκφρασης σε χώρους βίας, διχασμού και κοινωνικού εκτροχιασμού.

Τι είναι, όμως, αυτό που μετατρέπει κάποιους ανθρώπους από φιλάθλους σε φανατικούς; Παρακάτω αναφέρονται οι βασικές διεργασίες πίσω από αυτό το φαινόμενο.

Η ταυτότητα της ομάδας ως προέκταση του «Εγώ»

Η ένταξη σε μια ομάδα -οπαδική ή όχι- προσφέρει στον άνθρωπο ένα αίσθημα ταυτότητας, ασφάλειας και κοινωνικής αποδοχής. Ο φανατισμός στον αθλητισμό συχνά προκύπτει από την ανάγκη των φιλάθλων να ταυτιστούν με την ομάδα τους. Σύμφωνα με την κοινωνική ψυχολογία, η διαδικασία της κοινωνικής ταυτοποίησης είναι θεμελιώδης για την ανάπτυξη αυτής της συναισθηματικής και ψυχολογικής σύνδεσης. Οταν κάποιος υποστηρίζει μια ομάδα, δεν υποστηρίζει μόνο το άθλημα, αλλά και την κοινωνική ομάδα που αυτή η ομάδα αντιπροσωπεύει. Η ταυτότητα του φιλάθλου συχνά εναρμονίζεται με την ταυτότητα της ομάδας, και το αποτέλεσμα είναι μια ισχυρή ψυχολογική σύνδεση.

Η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας προτείνει ότι οι άνθρωποι τείνουν να εντάσσονται σε κοινωνικές ομάδες και να αποδίδουν στους άλλους ορισμένα χαρακτηριστικά ανάλογα με την ομάδα στην οποία ανήκουν. Η ομάδα αυτή παρέχει στον υποστηρικτή μια αίσθηση ανήκειν και ενισχύει την αυτοεκτίμηση του ατόμου. Η νίκη της ομάδας γίνεται «νίκη» του ατόμου, ενώ η ήττα μεταφράζεται σε προσωπική αποτυχία (Tajfel & Turner, 1979).

Ο ρόλος των συναισθημάτων και της κατάστασης αδρεναλίνης

Οι αθλητικοί αγώνες είναι συνήθως γεμάτοι ένταση και ακραία συναισθηματικά φορτία, τόσο για τους αθλητές όσο και για τους φιλάθλους. Οταν οι φίλαθλοι ενθουσιάζονται ή απογοητεύονται από τα αποτελέσματα, η ψυχική τους κατάσταση μπορεί να επηρεαστεί άμεσα από την καταιγιστική αδρεναλίνη που προκαλείται κατά τη διάρκεια του αγώνα.

Η συναισθηματική φόρτιση μπορεί να προκαλέσει ακραία συμπεριφορά, η οποία πολλές φορές εκφράζεται μέσω επιθετικότητας ή ακραίου φανατισμού. Οι έντονες συναισθηματικές καταστάσεις μπορούν να εκτονωθούν μέσω της έκφρασης και στον αθλητισμό αυτή η εκτόνωση συχνά παίρνει τη μορφή φανατισμού, σωματικής βίας ή λεκτικών επιθέσεων.

Ο φανατισμός συνδέεται επίσης με τις ψυχολογικές επιδράσεις της συλλογικής συνείδησης και την αντίδραση του οργανισμού στην αδρεναλίνη. Η ομάδα μπορεί να ενισχύσει τη συναισθηματική ένταση μέσω του φαινομένου της κοινωνικής συμπεριφοράς: όταν ένα άτομο βρίσκεται σε μεγάλη ομάδα, ενδέχεται να υιοθετήσει πιο ακραίες στάσεις και συμπεριφορές, επειδή αισθάνεται ότι η ομάδα τού παρέχει υποστήριξη και δικαιολόγηση για τις ενέργειές του.

Ο ρόλος του «ανώνυμου» και της μαζικής ψυχολογίας

Η ένταξη σε ένα πλήθος, ιδιαίτερα σε ένα γήπεδο γεμάτο ένταση και ενέργεια, επιφέρει σημαντικές ψυχολογικές αλλαγές στο άτομο.

Το φαινόμενο της αποπροσωποποίησης περιγράφει την απώλεια της ατομικής ταυτότητας και της αίσθησης προσωπικής ευθύνης μέσα σε μια ομάδα (Zimbardo, 1969).

Σε αυτό το πλαίσιο, το άτομο:

■ αισθάνεται λιγότερη λογοδοσία για τις πράξεις του

■ καθοδηγείται από τα συναισθήματα της ομάδας (θυμός, ενθουσιασμός, μίσος)

■ και ενισχύεται η παρόρμηση να πράξει με τρόπους που δεν θα επέτρεπε στον εαυτό του ατομικά.

Ο Gustave Le Bon (1895), ένας από τους πρώτους μελετητές της μαζικής ψυχολογίας, υποστήριξε πως οι άνθρωποι μέσα σε ένα πλήθος χάνουν την ορθολογικότητα και λειτουργούν με το «ένστικτο του όχλου».

Αυτό εξηγεί γιατί φαινομενικά «φυσιολογικοί» άνθρωποι εμπλέκονται σε καταστάσεις βίας, βανδαλισμού ή ακόμα και εμπρησμών σε γήπεδα.

Οι οπαδοί, όταν βρίσκονται σε μια μάζα:

■ αντλούν δύναμη και θάρρος από την ομαδική ταυτότητα

■ αισθάνονται λιγότερη ευθύνη για τις πράξεις τους

■ εσωτερικεύουν το «δικαίωμα» να ξεσπάσουν όταν προκληθούν, με άλλοθι το πλήθος.

Η μαζική ψυχολογία λοιπόν δεν είναι απλώς φαινόμενο παρακολούθησης· είναι ένας μηχανισμός μετάθεσης ηθικών ορίων.

Συναισθηματική εκτόνωση

Ο φανατισμός μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανισμός εκτόνωσης για βαθύτερα καταπιεσμένα συναισθήματα, συσσωρευμένα άγχη ή κοινωνική ματαίωση (Dunning et al., 2002). Οταν υπάρχει κοινωνική ή προσωπική καταπίεση, ο αθλητισμός προσφέρει «νόμιμο» πεδίο έκφρασης έντονων συναισθημάτων - ακόμα και βίαιων. Ενας οπαδός, λοιπόν, δεν είναι μόνο «φανατικός».

Είναι συχνά και θυμωμένος, ματαιωμένος και ανήσυχος άνθρωπος, που βρίσκει στη βία του γηπέδου μία διέξοδο για συναισθήματα που δεν μπορεί να διαχειριστεί αλλού.

Τι μπορεί να γίνει:

• Εκπαίδευση: εισαγωγή της αθλητικής παιδείας στα σχολεία και καλλιέργεια σεβασμού στον αντίπαλο

• Πρόληψη: κοινές δράσεις ψυχολόγων, εκπαιδευτικών και κοινωνικών λειτουργών για έγκαιρη παρέμβαση

• Ρόλος των ΜΜΕ: ανάγκη για υπεύθυνη προβολή των αθλητικών γεγονότων, με αποφυγή υπερδραματοποίησης

• Υποστήριξη νέων: πολλά άτομα εντάσσονται σε οπαδικές ομάδες λόγω κενού ταυτότητας, κοινωνικής απομόνωσης ή έλλειψης νοήματος.

Ο φανατισμός στα γήπεδα είναι σύμπτωμα μιας βαθύτερης κοινωνικής και ψυχικής ανάγκης: της αναζήτησης ταυτότητας,νοήματος και εκτόνωσης. Η κατανόησή του από ψυχολογική σκοπιά είναι απαραίτητη, όχι για να καταπολεμηθεί το φαινόμενο «τιμωρητικά», αλλά για να αντιμετωπιστεί με πρόληψη, παιδεία και ενσυναίσθηση.

* Ψυχολόγος MSc του Κέντρου Συμβουλευτικής και Ψυχοθεραπείας Internus