Ο κολοφώνας της υπομονής

«Εκεί, το όνομα του συγγραφέα, ο τίτλος του συγγράμματος, το ύφος της σελίδωσης, το όνομα και οι στιγμές των γραμματοσειρών, οι χρονολογίες αρχής και τέλους της στοιχειοθεσίας, το είδος της βιβλιοδεσίας και τα ονόματα των μαστόρων τους, καθώς και του εκδότη, του διορθωτή, ενός καλλιτέχνη ενδεχομένως, και τέλος το όνομα του επιμελητή, που σαν άλλος ανομίλητος μαέστρος ενορχήστρωνε όλη την εκδοτική συναυλία […]. Παρακολουθώντας εδώ και χρόνια την αγωνία του Γιάννη Μαμάη, ενός τελευταίου αρχιμάστορα της καλαίσθητης τυπογραφίας», γράφει ο Α.Κ. Χριστοδούλου, «να μεταβάλει αυτές τις ψυχρές επιτύμβιες επιγραφές της λησμονιάς σε εικαστικά φιλοτεχνήματα», κάθε τόσο έβλεπα «σε κάποιο νέο βιβλίο του ένα καινούργιο έξοχο στόρισμα να ξεφωνίζει στον κολοφώνα του […]». Και, ασφαλώς, όταν ένας κολοφώνας, εκτός από θησαύρισμα πληροφοριών, αποτελεί και αυθεντικό εικαστικό τεχνούργημα (όπως ετούτοι των «βιβλίων του Μαμάη») είτε ως εντυπωσιακού σχήματος τυπογραφικό κόσμημα-σύνθεση είτε ως «φιλοξενούμενη» μεταξοτυπία, λινοτυπία, ξυλογραφία, χαλκογραφία, (μεσαιωνική) μικρογραφία, λιθογραφία ή λιθογλυφία, χαρακτικό ή εικονογράφηση δημιουργημένη από μια (μείζονα) καλλιτεχνική προσωπικότητα, τότε ο διάλογος με το αναγνωστικό κοινό είναι διττός: και βιβλιοφιλικός και φιλοτεχνικός.

Η τριμερής διαίρεση της «έκθεσης εικαστικών έργων», περί της οποίας πρόκειται, ουσιαστικά, στον ανά χείρας τόμο (εφόσον οι κολοφώνες έχουν «αποκολληθεί» από τα κείμενα, έχουν αποσπαστεί από τις εκδόσεις των οποίων υπήρξαν η κατακλείδα) αποδεικνύει ότι ο Γιάννης Μαμάης αποτελεί πράγματι «ογκόλιθο» της τυπογραφικής τέχνης, καθώς (στην παρούσα επιλογή κολοφώνων του από βιβλία των εκδόσεων Gutenberg) έχει να καταθέσει ταυτόχρονα: α) λιτούς ή εκλεπτυσμένους, αποκλειστικά τυπογραφικούς σχεδιασμούς, β) εμπνευσμένους, συνοδευτικούς του κειμένου συνδυασμούς τυπογραφικής έκφρασης και εικαστικών τεχνών, γ) «κολοφωνικούς» διαλόγους εις εαυτόν, όπου το (εκεί καταγεγραμμένο) πληροφοριακό κείμενο συνομιλεί με την ίδια την εικονογράφησή του. Δικαίως, λοιπόν, διαμαρτύρεται ο Θανάσης Τριαρίδης: Γιατί με τόση και τέτοια παρακαταθήκη (κληροδοτημένη όχι μόνον από τον Γιάννη Μαμάη αλλά και από τους αφοσιωμένους στην τέχνη τους προκατόχους του) δεν έχει ακόμη θεσμοθετηθεί η τυπογραφική τέχνη ως Θεματική Ενότητα πανεπιστημιακού επιπέδου;

Οι κολοφώνες, όπως οι εδώ παρουσιαζόμενοι κομψοί πίνακες –την ίδια στιγμή «κατάλογοι» και «ζωγραφικά έργα»– (και όχι εκείνα τα μισοκακόμοιρα, «αποψιλωμένα» και περιορισμένα στα στοιχειώδη, απομεινάρια τους που καταχωρίζονται στις, αναφερθείσες στο πρώτο Μέρος του παρόντος άρθρου, «βιβλιογραφικές ταυτότητες»), σηματοδοτούν «το τέλος μιας εργώδους διαδικασίας» και διασώζουν τον απόηχο «μιας αγαστής συμβιωτικής σχέσης», γράφει στο Προλογικό του Σημείωμα ο Γιάννης Μαμάης. «Οι δεξιοτέχνες δημιουργοί του βιβλίου […] εμφανίζονται συγκεντρωμένοι στην «τελευταία σκηνή», για να σημάνουν τον συλλογικό καλλιτέχνη που έφερε στον κόσμο ένα κόσμημα – το βιβλίο». Αυτοί οι δεξιοτέχνες είναι οι πολύ πολύ μακρινοί απόγονοι εκείνων τον ομοτέχνων τους στις πρώτες δεκαετίες της τυπογραφίας, οι οποίοι, σεμνοί, αθέατοι και αποσταμένοι, πλην ανακουφισμένοι από την ευτυχή περάτωση της μακράς και αγχώδους εργασίας, εκτονώνονταν με εξομολογήσεις, αλλά και με ξεσπάσματα και κατάρες (όπως σημειώνει ο Α.Κ. Χριστοδούλου), εναντίον πιθανών επίδοξων κλεπτών του δικού τους άδοξου μόχθου. Και μόχθος σημαίνει δουλειά, λιγότερο ή περισσότερο δύσκολη, και χρόνος· σημαίνει λάθη, διορθώσεις, ξαναρχινίσματα και Υπομονή· δεν σημαίνει ταχύτητα, προχειρότητα, ελάσσων προσπάθεια, συμβιβασμός με ένα μέτριο αποτέλεσμα. Οταν γίνεται λόγος για «χειρονομία απόδοσης δικαιοσύνης», «ταμιευτήρα ανθρώπινης μνήμης», «στοιχείο πολιτισμού», αισθητική αντίληψη και ήθος, «ευαισθητοποίηση και διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου» (ετούτοι οι όροι και οι χαρακτηρισμοί χρησιμοποιούνται στα συνοδευτικά κείμενα του παρόντος επιβλητικού τόμου, προκειμένου να αποδοθούν στον «κολοφώνα» αναλυτικά όλες εκείνες οι ιδιότητες και τα στοιχεία που υπονοούνται στις περιεκτικές φράσεις: «έργο τέχνης» και «αποθήκη πληροφοριών»), έννοιες και πρακτικές όπως «γρήγοροι ρυθμοί» ή «να καλυφθούν τα βασικά και εκ των ενόντων» ή «αφού ένα βιβλίο διαβαστεί ένα άλλο παίρνει τη θέση του» δεν υφίστανται.

Αν τα ωραιότερα/καλύτερα πράγματα στην παντοδύναμη Φύση θέλουν τον χρόνο τους (παρεμπιπτόντως, ο τίτλος στο πρωτότυπο του έτερου ανά χείρας βιβλίου, ανήκοντος σε μια πολύ ενδιαφέρουσα θεματική Σειρά, είναι: «Patience…Discover how the best things in life take time»· «αξιοπεριέργως», δε, η «ταυτότητά» του έχει καταχωριστεί στην τελευταία και όχι σε μία από τις πρώτες, σύμφωνα με τα μέχρι προσφάτως ειωθότα, αριστερή σελίδα), η απαιτούμενη διάρκεια του οποίου δεν επισπεύδεται/συρρικνώνεται ποτέ χωρίς συνέπειες, πόσο μάλλον τα έργα του έμφοβου ανθρώπου, ο οποίος στηρίζεται, ουσιαστικά, μόνο στην ελπίδα, όπως σημειώνει με τον δικό του τρόπο και ο Θανάσης Τριαρίδης.

Ενα αξιοπρεπές από τυπογραφικής απόψεως βιβλίο δεν γίνεται, βέβαια, να «επωαστεί» τόσο γρήγορα όσο τα αυγά του (ταχύτατου ως προς αυτό) κοτσυφιού, εντός 12 ημερών, ό,τι και αν διατείνονται οι ακόλουθοι της ηλεκτρονικής τεχνολογίας και των ψηφιακών εξελίξεων, ούτε, από την άλλη πλευρά, χρειάζεται να περάσουν 30 χρόνια για να ανθήσει/εκδοθεί, όπως συμβαίνει με τη γαλαζοπράσινη αγαύη στην έρημο του Μεξικού.

Δεδομένου, ωστόσο, ότι αληθώς «η υπομονή είναι μια μορφή σοφίας» (ορθώς το υποστηρίζει, όπως αναφέρεται στο σκληρό οπισθόφυλλο του συνολικά πολύ όμορφα εικονογραφημένου βιβλίου, ο Jon Kabat-Zinn, ομότιμος καθηγητής της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης και δημιουργός της «Κλινικής Μείωσης του Στρες» και του «Κέντρου Ενσυνειδητότητας»), αυτή την υπομονετική μορφή σοφίας η απαράγραπτα έντυπη, ψηλαφητή εξ ου και παρηγορητική, έκδοση ενός πνευματικού έργου σίγουρα τη χρειάζεται.