Μνημονικές διεκδικήσεις και σύγχρονες πολιτικές μνήμης

Οι διαδικασίες της ιστορικής μνημόνευσης δεν είναι στατικές: είναι δυναμικές, εξελισσόμενες, συχνά συγκρουσιακές και αντικείμενο εργαλειοποίησης. Θα ανέμενε κανείς ότι σε έναν χώρο όπως το Στρατόπεδο Συγκέντρωσης του Ράβενσμπρουκ -όπου κρατούμενες από πολλές χώρες είχαν οδηγηθεί λόγω της συμμετοχής τους στην Αντίσταση- θα είχε ήδη αναδειχθεί αυτή η πτυχή της ιστορίας του

Αναγνώριση και διεκδίκηση στον χώρο της μνήμης

Τα πρόσφατα αποκαλυπτήρια μνημείου προς τιμήν των κρατούμενων γυναικών αποτελούν ένα σημαντικό βήμα αναγνώρισης και ενσωμάτωσης αυτής της μνήμης στον συλλογικό ευρωπαϊκό ιστορικό χάρτη. Το μνημείο τιμά γυναίκες από όλη την Ευρώπη οι οποίες αντιστάθηκαν στο Τρίτο Ράιχ μέσω της συμμετοχής τους σε αντιστασιακά κινήματα της Αριστεράς, της σοσιαλδημοκρατίας ή με πρόταγμα την εθνική απελευθέρωση.

Η τοποθέτηση του μνημείου στον χώρο υπήρξε αποτέλεσμα μακροχρόνιων και επίμονων προσπαθειών. Οι μεταλλικές απολήξεις του υπενθυμίζουν την ανάγκη επαγρύπνησης απέναντι σε σύγχρονες εκδηλώσεις του φασισμού και την άνοδο της Ακροδεξιάς. Το δε γυάλινο κόκκινο τρίγωνο παραπέμπει στο σήμα που έφεραν οι πολιτικοί κρατούμενοι στα ναζιστικά στρατόπεδα. Την αναγνώριση της συνεισφοράς των αγωνιστριών τίμησαν στις αρχές Μαΐου δεκάδες μέλη αριστερών, φεμινιστικών και αντιπολεμικών κινημάτων και συγγενείς κρατουμένων με την παρουσία στους στην τελετή αποκαλυπτηρίων του μνημείου. Κατατέθηκε ένα κόκκινο γαρίφαλο και εκ μέρους του ελληνικού προγράμματος Δράσεις Ιστορίας Μνήμης Πολιτισμού και της πλατφόρμας mnemonikon.gr, που στοχεύουν στη διεπιστημονική ανάδειξη της μνήμης -ιδίως της τραυματικής-, μέσα από ανοιχτές και συλλογικές διαδικασίες, πέραν των συχνά αποστειρωμένων θεσμικών προσεγγίσεων που αποξενώνουν το συλλογικό υποκείμενο από την ιστορική γνώση ως μέσο διαμόρφωσης του μέλλοντος. Συμμετείχαμε και σε μια δεύτερη, αυτοδιαχειριζόμενη διαδικασία μνημόνευσης. Φεμινιστικές, αντιφασιστικές και λεσβιακές οργανώσεις ανέδειξαν έναν σχεδόν αόρατο τόπο, σε δασική περιοχή κοντά στο Ράβενσμπρουκ, όπου λειτουργούσε χώρος κράτησης για γυναίκες που το ναζιστικό καθεστώς χαρακτήριζε «αντικοινωνικές». Εκεί μίλησε η Ingelore Prochnow, γεννημένη στο στρατόπεδο από τη 19χρονη κρατούμενη μητέρα της. Τα νεογέννητα συχνά εκτελούνταν ή ρίχνονταν στη φωτιά, ενώ έγκυες υποχρεώνονταν σε διακοπή κύησης με θανατηφόρα ένεση. Η Ingelore επέζησε, εγκαταλείφθηκε σε προσφυγικό καταυλισμό από τη μητέρα της και ανατράφηκε από γυναίκες που τη φρόντισαν. Ανακάλυψε την προσωπική ιστορία της χρόνια αργότερα και σήμερα είναι από τις τελευταίες ζωντανές φωνές με βιωματική σύνδεση με εκείνη τη δραματική περίοδο.

Η μνήμη ως πολιτικό διακύβευμα

Οι χώροι μνήμης δεν είναι απλώς τοποθεσίες γεωγραφικής ανάκλησης της Ιστορίας· είναι και ενεργοί φορείς πολιτικής σημασίας. Η προσπάθεια συμπεριληπτικής ανάδειξης της ιστορικής μνήμης προϋποθέτει ειλικρίνεια και πάλη με τον πειρασμό της εργαλειοποίησης. Οπως δεν υπήρξε αυτονόητη η αλληλεγγύη μεταξύ των διαφορετικών ομάδων κρατουμένων στο Ράβενσμπρουκ, έτσι δεν είναι αυτονόητη και η συγκρότηση μιας κοινής μνήμης που να συνθέτει τη «μεγάλη εικόνα» με σεβασμό στις επιμέρους αφηγήσεις. Ωστόσο, η ύπαρξη επιγραφών και μικρών μνημείων στην «Οδό των Εθνών», εντός του χώρου μνήμης, αποτυπώνει την πρόθεση ενίσχυσης μιας πολυφωνικής, οικουμενικής αφήγησης για τον ανθρώπινο πόνο, το κοινό τραύμα και την αντίσταση απέναντι στη βαρβαρότητα.

Αυτή η προσπάθεια, ωστόσο, συχνά προσκρούει στις αντιφάσεις της σύγχρονης ιστορικής πραγματικότητας. Ο πόλεμος στην Ουκρανία, για παράδειγμα, έχει επηρεάσει την πρόσληψη της μνήμης σε μνημεία της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, όπου τιμώνται χιλιάδες Σοβιετικοί στρατιώτες που έπεσαν μαχόμενοι κατά του ναζισμού. Αυτή η ιστορική μνήμη ερμηνεύεται όχι μόνο μέσα από την κληρονομιά της DDR, αλλά και υπό το φως των σημερινών ευρω-ρωσικών σχέσεων. Αντιφασιστικά μνημεία της σοβιετικής περιόδου καθίστανται, συνεπώς, πεδία αντιπαράθεσης.

Στην πρόσφατη θεσμική μνημόνευση, στη Γερμανία, για το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, έγινε σαφής αναφορά στον πόλεμο στην Ουκρανία, στην ανάγκη προάσπισης της Δημοκρατίας και επαγρύπνησης απέναντι στην Ακροδεξιά και τον φασισμό. Απουσίαζαν, ωστόσο, αναφορές, για παράδειγμα, στην κατάσταση στη Γάζα, πέρα από γενικές εκκλήσεις κατά των πολέμων. Η επιλεκτική αυτή εστίαση στη σύγχρονη μιλιταριστική βία αντικατοπτρίζει τις ιστορικές και συναισθηματικές ιδιαιτερότητες της γερμανικής μνήμης του Ολοκαυτώματος, αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύει και τα όρια των καθολικών αφηγήσεων περί ειρήνης. Ταυτοχρόνως, εκθέσεις όπως η υπαίθρια «Peace at last?!» («Επιτέλους ειρήνη;!»), η οποία στήθηκε απέναντι από την Πύλη του Βρανδεμβούργου, θέτουν ευθέως το ερώτημα της εργαλειοποίησης της μνήμης στο πλαίσιο της σύγχρονης διεθνούς γεωπολιτικής κατάστασης.

Το γεγονός ότι στο επίσημο πρόγραμμα των εορτασμών του Ράβενσμπρουκ περιλαμβάνονταν ομιλία και κατάθεση στεφάνων στο νεκροταφείο και μνημείο του Φίρστενμπεργκ-Χάβελ -κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό απ’ όπου γινόταν η μεταφορά των κρατουμένων-, προς τιμήν των στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού που έπεσαν μαχόμενοι στην περιοχή, παρουσία μάλιστα επιζώντων του στρατοπέδου, είχε ιδιαίτερη συμβολική σημασία. Αποτέλεσε μια σαφή απάντηση στις σύγχρονες τάσεις ιστορικού αναθεωρητισμού γύρω από το πώς απελευθερώθηκε όχι μόνο η Ευρώπη, αλλά και ο ίδιος ο γερμανικός λαός από το ναζιστικό καθεστώς.

Η διεθνής άνοδος της Ακροδεξιάς καθιστά πιο αναγκαία από ποτέ την ανάδειξη αυτών των χώρων και την επανανοηματοδότηση των επετείων. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, πληθαίνουν οι φωνές που αμφισβητούν τη σημασία της Ημέρας της Νίκης κατά του Τρίτου Ράιχ. Οταν η επέτειος της πτώσης του ναζισμού, αντί για ημέρα απελευθέρωσης, αντιμετωπίζεται ως ημέρα ντροπής και ήττας, η Ιστορία έχει εισέλθει σε πολύ σκοτεινές διαδρομές. Σε έναν τέτοιο κόσμο, η μνήμη δεν είναι απλώς καθήκον, είναι πολιτική πράξη.

* Υπ. διδ. Αρχιτεκτονικής (ΔΠΘ)