Τι θα ονομάζαμε με τον Marx «πορνείο»;

Θα μπορούσαμε να αντλήσουμε από το έργο του τα εξής τουλάχιστον παραθέματα:

• Τι είδους «κατάλοιπο» στη σκέψη σου αποτελούσε το «χρήμα-φετίχ»;

Κι εδώ βλέπω ότι διστάζεις να αποδεχθείς μια τέτοια σύμπτυξη. Τι ακριβώς υπονοώ με τον όρο «Fetichismurware»; Ή σε τι συνίσταται η «μαγεία του χρήματος»; Η αφετηρία αυτής της εννοιολoγίας βρίσκεται στο ρήμα «αποκρυπτογραφώ» («entziffern»): σε κοινωνικό «ιερογλυφικό» («Hieroglyphe») έχει μετατραπεί κάθε προϊόν εργασίας λόγω της «αξίας» που διαθέτει. Ή, αντιστρόφως: με τον «συνειδητό, σχεδιασμένο έλεγχο» της υλικής παραγωγής, μέσω μιας «ελεύθερης κοινωνικής ένωσης ανθρώπων», θα διαλυθεί το «μυστικιστικό νεφελώδες πέπλο». Ισως να φταίει σ’ αυτήν την αντιμετώπιση της κυκλοφορίας του χρήματος ως «αλχημείας» η αναγωγή της «χρηστικής αξίας» στο γεγονός ότι εκτιμώ πως μέσα σ’ αυτήν έχει «αντικειμενοποιηθεί» «αφηρημένη ανθρώπινη εργασία» ως «όμοια ανθρώπινη εργασία». Ιδίως, όταν έπρεπε να καταστήσω προσιτή την εργασία ως «δημιουργό χρηστικών αξιών» με όρους «φυσικούς, αναγκαιότητας», δηλαδή «ανεξάρτητα από όλους τους κοινωνικούς σχηματισμούς». Κοντολογίς, να μην προσπεράσω το «μυστικό» της και ιδίως να μη μας «θαμπώσει τα μάτια» και δεν εξετάσουμε τον «κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας».

• Από πού προκύπτει ο «φετιχιστικός χαρακτήρας του κόσμου των εμπορευμάτων»;

Ακριβώς, από τον «ιδιόμορφο κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας που παράγει εμπορεύματα». Πρόκειται για την ολοκληρωτική «μυθοποίηση (Mystification) του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής» ως διαδικασίας «μετατροπής των κοινωνικών συνθηκών σε πράγματα». «Verdinglichung», λοιπόν…

• Ο «κ. Κεφάλαιο και η κ. Γη» κάνουν τα «μάγια τους» για πρώτη φορά στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής;

Τουναντίον, ακόμη και στα αρχικά στάδια της εμπορευματικής παραγωγής η «μυθοποίηση είναι ακόμα πολύ μικρή».

• Ποια καταγγέλλεται ως η «κοινή πόρνη»;

Προφανώς το χρήμα (Απρ.-Αύγ. 1844:563/564) που κινείται ως «μαστροπός»/«Kuppler» ανάμεσα στην «ανάγκη» και στο «αντικείμενο» ή ανάμεσα στη «ζωή» και στα «μέσα ζωής του ανθρώπου». Ο Shakespeare μάλιστα την ονομάζει «κοινή πόρνη» - «Gemeine Hure» κατά τη μετάφραση που παραθέτω. Πάντως στα Grundrisse (1857/8:80) μίλησα για τη «γενική Prostitution», μνημονεύοντας ό,τι απέδιδε ο Shakespeare στο χρήμα, ενώ στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου παρέθεσα αυτολεξεί, σε υποσημείωση, τους στίχους του για την «κοινή πόρνη» (Τίμων ο Αθηναίος) καθώς επίσης και από την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή (στίχ. 295-301): «Ουδέν γαρ ανθρώποισιν οίον άργυρος κακόν νόμισμ’ έβλαστε…».

• Ποιοι αποδελτιώνονται ως οι «τομείς» της οικονομίας;

Στα Grundrisse αυτοί κατονομάζονται: «παραγωγή», «διανομή», «ανταλλαγή», «κατανάλωση». Μόνο που η υπόμνηση είναι αναμενόμενη: πρόκειται για «σύλληψη πραγματικών σχέσεων» και όχι για «διαλεκτική εξίσωση (Ausgleichung) εννοιών».

• Ως προς το θέμα της εργασίας, ποια αναγορεύεται ως η «πιο σύγχρονη αστική κοινωνία»;

Μα προφανώς οι Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου η «αφαίρεση της εργασίας» συνιστά την «αφετηρία της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας» που «για πρώτη φορά και στην πράξη» καθίσταται «αληθινή». Κατά τα χειρόγραφά μου πρόκειται για το «πληρέστερο παράδειγμα του νεωτερικού κράτους».

• Τι μπορούσες να προβλέψεις ως προς το χρηματοπιστωτικό σύστημα;

Είχα μπροστά μου ένα «σύστημα παραγωγής», στο οποίο «όλη η συνοχή της διαδικασίας αναπαραγωγής» του στηρίζεται στην «πίστη». Αυτός ακριβώς ο «κοινωνικός χαρακτήρας» του κεφαλαίου, ας το επαναλάβω, επιτυγχάνεται «ολοσχερώς» με την «πλήρη ανάπτυξη του πιστωτικού και τραπεζικού συστήματος». Το «ανώτατο όριο της πίστης» εδώ ισούται με την «πλήρη απασχόληση του βιομηχανικού κεφαλαίου». Δηλαδή, με την «ανώτατη ένταση της αναπαραγωγικής του δύναμης», χωρίς πάντως να λαμβάνει υπόψη τα «όρια της κατανάλωσης».

Στο διά ταύτα: «όσον καιρό ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας» θα εμφανίζεται ως η «χρηματική ύπαρξη (Gelddasein) του εμπορεύματος», δηλαδή ως ένα «πράγμα» έξω από την «πραγματική παραγωγή», οι «χρηματικές κρίσεις» είναι «αναπόφευκτες», είτε «ανεξάρτητα από τις πραγματικές κρίσεις» είτε ως «όξυνση πραγματικών κρίσεων». «Plethora», για να συνεννοηθούμε καλύτερα, παραθεμάτων...

• Τι χαρακτηρισμούς εκτόξευσες για το Χρηματιστήριο;

Από το «πορνείο» οδηγήθηκα στη «moderne Bankokratie» (1867:783).

• Δεν είχες σταθεί στις «χρηματικές κρίσεις»;

Υπονοείς ότι διακρίνω τη «χρηματική κρίση» από το «ειδικό βάρος της κρίσης» που ως «αντίκτυπος επιδρά στη βιομηχανία και το εμπόριο». Στις περιπτώσεις αυτές το «κινητό τους κέντρο» («Bewegungszentrum») τοποθετείται στο «χρηματικό κεφάλαιο» («Geld-Kapital»), γεγονός που αντανακλάται «άμεσα» στην «τράπεζα, το χρηματιστήριο και τη χρηματική κυκλοφορία».

• Τι ερέθισμα είχες για να «μεταβείς» στην Αμερική;

Η τυραννική απόληξη του επαναστατικού κινήματος και η εξαγωγή του με τις λόγχες του Ναπολέοντα στην απολυταρχική Ευρώπη ξανάφερε τον «νέο κόσμο» στην επικαιρότητα. Ετσι ο Hegel (1830/31: 129) θα επιμένει πως «η χώρα του μέλλοντος» είναι η Αμερική.

• Πώς ακριβώς προσδιορίζεται η «σύγχρονη κοινωνία»;

Η «αστική περίοδος της ιστορίας» -κάποτε, δεν το κρύβω, αφεθήκαμε σε μια πρόχειρη προσφυγή σε «αιώνες»- ή η «αστική εποχή» απαιτούσαν πράγματι μια ακριβέστερη ιστοριογραφική αντιμετώπιση. Πριν ολοκληρώσω την έρευνά μου που με οδήγησε στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου μπορούσα να γράφω, μάλιστα σε αμερικανική εφημερίδα, για την «υλική βάση του νέου κόσμου» ή για τον «νέο κόσμο» της «αστικής εποχής», η οποία έχει κιόλας συγκροτηθεί με τον «ίδιο τρόπο που γεωλογικές επαναστάσεις έχουν δημιουργήσει την επιφάνεια της Γης». Δηλαδή, ακολουθεί η διεξοδική εξέταση των όρων ανάδυσης της «πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου» στην Ευρώπη. Ενα ερμηνευτικό εγχείρημα για το οποίο εξακολουθώ να καμαρώνω, ακόμη κι όταν επιχειρούν να με «στριμώξουν» για τη συχνή προσφυγή στις «αντιφάσεις» του κεφαλαιοκρατικού κοινωνικού σχηματισμού ή για την αναγωγή σε «γενικούς κοινωνικούς νόμους», έτσι που να καλύπτουν την αντικατάσταση του «μερικού ατόμου» από το «ολόπλευρα αναπτυγμένο άτομο». Πάντως, με δυο λόγια η πρόθεσή μου ήταν ν’ «αποκαλύψω» τον «οικονομικό νόμο κίνησης» («das ökonomische Bewegungsgesetz») της «μοντέρνας» κοινωνίας (1867:510-512,15/16).

* Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων