«Οσο ζω ας ξεχάσω το Χάρο»

Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, κατά τη διάρκεια μιας πολύμηνης ανάρρωσης και επομένως αποχής από το (τότε) δημοσιογραφικό της επάγγελμα, η Ελένη Σαμίου-Καζαντζάκη βρέθηκε να ασχολείται με την ποίηση και είναι πράγματι ευτύχημα ότι προκειμένου για την παρούσα επανέκδοση της «βασισμένης σε ανέκδοτα γράμματα και κείμενα» βιογραφίας του μεγάλου Κρητικού ένα δείγμα έστω αυτής της (άγνωστης) ποιητικής δημιουργίας της συγγραφέως-συζύγου του εντάχθηκε στον «Πρόλογο» των εκδόσεων «Διόπτρα», οι οποίες ανέλαβαν να συνεχίσουν την παράδοση του οίκου που έφερε το ίδιο το όνομα της συζύγου και άξιας, ως προς την ανάδειξη ενός μείζονος έργου, επιμελήτριας.

Το περί ου ο λόγος εύρημα-δείγμα είναι το τρίστροφο ποίημα «Μοναξιά»: ο τίτλος του παρόντος άρθρου αποτελεί τον τελευταίο στίχο του, ενώ στην ίδια στροφή προηγούνται οι: «Και μια τρίτη βαθειά μοναξιά,/ τη στερνή, θα μπορούσα να ψάλω./ Μα δεν είναι πρεπό/ ο θνητός του θανάτου του αθάνατου/ τα πέπλα ν’ αγγίζει».

Καμία εκδοτική ενημέρωση ωστόσο δεν υπάρχει για την βιβλιογραφική προέλευση αυτού του αισθαντικού ποιήματος, ενώ και η χρονική τοποθέτηση (στον «Πρόλογο») της ενασχόλησης της Ελ. Καζαντζάκη με την ποίηση είναι ανακριβής, καθώς η ίδια τοποθετεί (σσ. 417-421, 429) τη σύνθεση των πρώτων ποιημάτων της ήδη το καλοκαίρι, το αργότερο στις αρχές του φθινοπώρου, του 1934 και όχι μόνο ή κατευθείαν στο 1935 (σ.14). Ετούτη είναι η δεύτερη λανθασμένη πληροφορία (μετά τη σχετική με την ημερομηνία του θανάτου της συγγραφέως, επισημανθείσα στο πρώτο μέρος της παρούσας κριτικής) που εντοπίζεται στον τρισέλιδο «Πρόλογο». Αλλά οι ελλείψεις και τα λάθη δεν περιορίζονται εκεί.

Η αλήθεια είναι ότι από τη στιγμή που επανεκδίδεται ένα βαρυσήμαντο βιβλίο τo αναγνωστικό κοινό περιμένει να βοηθηθεί (επωφελούμενο, δικαιωματικά, από τον όγκο των μελετών που έχουν προηγηθεί στο μεσοδιάστημα, αλλά και από τα όλο και ταχύτερα ηλεκτρονικά εργαλεία που διατίθενται πλέον στην έρευνα) μέσω αφενός μιας παραπεμπτικής Βιβλιογραφίας και αφετέρου, ενός προσεγμένου Ευρετηρίου Ονομάτων, το οποίο σαφώς θα αποδεικνυόταν πυξίδα πολύτιμη μέσα στον ανθρώπινο ωκεανό των φίλων, γνωστών, συνεργατών, θαυμαστών, εχθρών και υποστηρικτών με τους οποίους/ τις οποίες διασταυρώθηκε η πορεία του Νίκου Καζαντζάκη στο πέρασμα των δεκαετιών. Κανένα όμως από αυτά τα πολύτιμα συνοδευτικά στοιχεία δεν διατίθεται στην παρούσα επανέκδοση.

Αλλά ούτε και εδώ τελειώνουν οι ελεγκτικές επισημάνσεις, καθώς το πρόβλημα αφορά και αυτό καθεαυτό το κείμενο της «Βιογραφίας». Η ανά χείρας επανέκδοση εμφανίζεται να βάζει προσκόμματα τόσο στην απόλαυση της ρέουσας αφήγησης, όσο και στην αμεσότητα της επαφής του αναγνωστικού κοινού με τα τεκμήρια που παρατίθενται.

Ειδικά για το δεύτερο ευθύνονται ορισμένες μικρότατες επεμβάσεις, ικανές ωστόσο να αλλοιώσουν το ύφος/την ιδιόλεκτο του Ν. Καζαντζάκη(!), αφού συμβαίνει, επί παραδείγματι, τα «καζαντζακικά» «συλλογίζουμαι», «ευγενικιά», «τέλειωσα», «μοιράζουνται» ενίοτε να «διορθώνονται» σε «συλλογίζομαι» (σ. 618), «ευγενική» (σ. 621), «τελείωσα» (σ. 623), «μοιράζονται» (σ. 624) –και βέβαια τα προηγηθέντα, όπως και όσα έπονται, δεν αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις, καθώς ο εντοπισμός τους είναι το αποτέλεσμα ενός γρήγορου ελέγχου σε πολύ περιορισμένο αριθμό σελίδων, γεγονός το οποίο προοιωνίζεται, δυστυχώς, πληθώρα ευρημάτων επί του συνόλου. Επιπλέον η μεταφορά ενός κειμένου, στο οποίο χρησιμοποιούνταν τότε (1983) ακόμη και οι βαρείες, στο μονοτονικό σύστημα θα έπρεπε να είχε γίνει με πολλή προσοχή. Φερ’ ειπείν δεν εφαρμόστηκε η υποχρεωτική (σύμφωνα με τους γραμματικούς κανόνες, οι οποίοι δεν είναι διακοσμητικοί, αλλά απαραίτητοι προκειμένου για την ορθή λειτουργία και κατανόηση της γλώσσας) διάκριση μεταξύ του (αναφορικού ή τροπικού) επιρρήματος «ως» και της πρόθεσης ή του συνδέσμου «ώς», καθώς τα δεύτερα, εφόσον προέρχονται από το «έως», πρέπει να τονίζονται· το ότι ο συγκεκριμένος κανόνας παραβιάζεται, λόγω οκνηρίας, άγνοιας ή αδιαφορίας, στο 99% των κειμένων δεν αποτελεί δικαιολογία.

Αν όλα τα παραπάνω χρεώνονται σε μια βιαστική επιμέλεια, παρόμοια θα χρεωθούν και τα ακόλουθα δειγματοληπτικά: α) αβλεψίες όπως αυτή της σ. 619, όπου η τρίτη εκεί υποσημείωση «ανέβηκε» στο κυρίως κείμενο δίπλα στον δείκτη της β) παραλείψεις της στίξης οι οποίες δυσχεραίνουν την κατανόηση, όπως στη σ. 620, όπου από τη φράση «Ξαναγράφω στις μία το lunch» λείπει η άνω τελεία μετά το «Ξαναγράφω» γ) σιωπηρές/αποσιωπημένες «διορθώσεις», όπως αυτές των «είταν» και «Κολλεγίων» σε «ήταν» και «Κολεγίων»(σσ. 622, 623), χωρίς να έχει προβλεφθεί αντίστοιχη ενημέρωση/εξήγηση από την επιστημονική-φιλολογική εποπτεία δ) ποικίλα τυπογραφικά λάθη, όπως: «Αντίπαλη» αντί για «Αντίπολη»(σ. 592) ε) ανεξήγητα πολλοί παρατονισμοί: οι «γεροί» αντί οι «γέροι του Dickens» (σ. 618), «πολύ άπλα» αντί «πολύ απλά»(σ. 661), «ακουστέ» αντί «ακούστε»(σ. 664) στ) λάθη ορθογραφικά: «πολυέλεους» αντί «πολυέλαιους»(σ. 608), αλλά και ζ) σφάλματα που προκαλούν παρανοήσεις/απορίες: «[η πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη] τα υπέδειξε στην ανιψιά της βασίλισσας Φρειδερίκης» αντί του ορθού: «[…]βασίλισσα Φρειδερίκη»(σ. 714).

Πέραν των παραπάνω πάντως, και εκτός της αναμφισβήτητης σπουδαιότητας της παρούσας «Βιογραφίας», πρέπει να τονιστεί και η ιδιαιτερότητα της ιχνηλάτησης μιας διπλής πορείας, της πορείας δύο ατόμων, αλλά και της πορείας του ενός εξ αυτών στη διττή του υπόσταση: ως μέγιστου διανοούμενου-συγγραφέα και συγχρόνως ως κοινού θνητού-συζύγου-ερωμένου-φίλου· διότι κατά την ανάγνωση αυτή ακριβώς η αντίστιξη χτίζεται μεταξύ των δύο πλευρών της μίας εκ των προσωπικοτήτων, στην οποία συνυπάρχουν ο γίγαντας του πνευματικού μόχθου και η απολύτως ανθρώπινη ψυχική καθημερινότητά του, όπου ο «διάκονος του πνεύματος» επιμένει να θάψει στοργικά (μαζί με τη σύντροφό του) ένα ζευγάρι παλιές «παντούφλες» (σ. 341) ή αγοράζει, προκειμένου να γιορτάσει τα γενέθλιά του με την παρέα τους, «τρεις πάστες»(σ. 453), εκ μέρους, όπως το σκέφτεται, 2+1 ανθρώπων που τον αγαπούν ή θα ήθελε να τον αγαπούν. Και είναι αξιέπαινη η μαεστρία της βιογράφου-συζύγου, διότι κατόρθωσε να κρατήσει ενωμένες αλλά, ταυτόχρονα, καταφανώς διακριτές τις ως άνω δύο πλευρές ενός, για πολλούς λόγους, αξιοθαύμαστου ανθρώπου, ο οποίος βέβαια γνώριζε πολύ καλά τι έλεγε όταν δήλωνε: «Ξέρω πως η ζωή μου κρέμεται από μια τρίχα· μα η τρίχα αυτή είναι της Ελένης και δε θα σπάσει!» (σ. 720).