Αποχαιρετώντας την απλή ζωή

Δεν είναι μόνο ότι το σημερινό πλήρως «αγοραποιημένο», χρηματιστικοποιημένο και τεχνικοποιημένο/ψηφιοποιημένο μεγα- «σύστημα» (εάν πρόκειται πλέον για «σύστημα») δημιουργεί, στο πλαίσιο καθημερινών μικρών «τελικών λύσεων», και «πορειών θανάτου» συνεχώς «πολυτραυματίες» και μελλοθανάτους. Δεν είναι μόνο ότι η τακτική του ύστερου νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού έχει οδηγήσει στην απουσία σήμερα ταξικής συνείδησης μέσω της ατομικής υπευθυνοποίησης αλλά και αυτοενοχοποίησης: είμαι υπεύθυνος για την κατάστασή μου (οικονομική αλλά και κοινωνική και επί πλέον σήμερα και τεχνο–ψηφιακή και τεχνοχρηματιστική, δημιουργώντας μια νέα ταξικότητα, με την ταξική πάλη να έχει μεταλλαχθεί σε εσωτερική με τον ίδιο τον εαυτό / Μπουνγκ-Τσουλ Χαν, 2023). Ακολουθεί έτσι «φυσιολογικά» η παραίτηση, η εγκατάλειψη και παραπέρα η εμφάνιση κατάθλιψης ή και πανικού με κύριο γνώρισμα - αίσθηση ότι τα πράγματα θα χειροτερέψουν και εμείς δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα (Μ. Φίσερ, 2024).

«Αυτό που έχασες στη φωτιά θα το βρεις στη στάχτη», | Γ. Γώτης

Δεν είναι επίσης μόνο η διαρκής επισφάλεια, αβεβαιότητα, αλλά κι ένα νέο είδος διαρκούς φόβου (όχι «φυσικού») αόριστου μπροστά στο απρόσμενο, το αδόκητο σαν νέος άγνωστος ιός που χαρακτηρίζεται από την αναμονή του χειρότερου και με το παραμικρό πρόβλημα ταυτόχρονα να μεγεθύνεται eo ipso.

Είναι ότι ποτέ και πουθενά δεν (θα) είμαστε πλέον... ήσυχοι, ήρεμοι. Το παραπάνω μη ελέγξιμο ολοκληρωτικό, ολοπαγές και αόρατο μετακανονιστικό μεγα-«σύστημα» και η «τρελή» μεγαμηχανή του, αυτοματοποιημένη και ολοένα τεχνο-πολύπλοκη και νεογραφειοκρατικοποιημένη, μας την «έχει στημένη» σε κάθε μας βήμα. Παραμονεύει σε κάθε μας καθημερινή, πλέον απρόσωπη και κωδικοποιημένη, συναλλαγή (Τράπεζες, Εφορίες, ασφ. ταμεία, εταιρείες ενέργειας και τηλεπικοινωνιών, αγοραπωλησίες, κ.ο.κ, χωρίς τέλος). Ακόμα παραπέρα, το χειρότερο ελλοχεύει και σε κάθε μας σκέψη και σχέση, στο κάθε μας βλέμμα, στο κάθε μας χάζεμα και κάθε μας ενατένιση. Πάντα και παντού θα σε «βλέπει» και θα ζητά κάτι ή θα σε ενημερώνει για κάτι (όχι χωρίς λόγο...). Κι αν αδιαφορήσεις ή και αν αποκριθείς θα βρεθείς αργά ή γρήγορα μπροστά σε δυσάρεστες και καφκικές εκπλήξεις... δηλαδή μπλεγμένος (εάν δεν βρεθείς παράνομος χωρίς να γνωρίζεις γιατί!). Εν ολίγοις δεν σε αφήνει να... πλήξεις, ενώ όλα είναι τελικά πληκτικά και καταθλιπτικά αλλά και μάταια (π.χ. για να διαμαρτυρηθείς ή ν’ αντιδράσεις), ενώ σου δίνει την εντύπωση «αξιοποίησης» δυνατοτήτων-ευκαιριών (τελικά δυνατότητες για ποιο πράγμα;). Δεν σε αφήνει να βαρεθείς «ενώ όλα είναι βαρετά» (Μ. Φίσερ, 2024) ακόμα και ο έρωτας και τα ταξίδια... «Μας την έχει στημένη», επιτηρώντας μας και ελέγχοντάς μας, ακόμα κι αν το ίδιο δεν έχει μπούσουλα (πλην του κέρδους που κι αυτό έρχεται ουρανοκατέβατο, και όχι σίγουρο πια...), πορευόμενο δηλαδή τυχαία (κι όπου βγει...), χωρίς τις παλιές προβλέψεις, χωρίς προγραμματισμούς, όλο και πιο γρήγορα. Πορεύεται παρασέρνοντάς μας στη διαρκή και τυφλή επιτάχυνσή του, ακόμα κι εκεί που καθόμαστε υποτίθεται ήσυχοι και ήρεμοι... ο χρόνος δεν υπάρχει πια... «δεν υπάρχουν πια αυτοτελείς στιγμές» (Μ. Φίσερ 2024 ), ούτε καν στιγμές ελευθερίας (του χρόνου).

Ο διαρκής οθονοστραφής καπιταλισμός των δεδομένων και των πλατφορμών καταναλώνει όλο και περισσότερες ώρες ελεύθερου χρόνου. «Η στιγμή της ελευθερίας ήταν χθες» (T. S. Eliot), όπως και οι στιγμές της απλής και αργής ζωής. Κάποτε και ο θάνατος (το γεγονός του) ήταν «απλός», το ίδιο οι υπόλοιπες εκφάνσεις της ζωής (φαγητό, μετακίνηση, συναναστροφή, ακόμα και κάθε είδους συναλλαγή που είχε και την προσωπική σφραγίδα – συναναστροφή σε συνδυασμό και με αλλοτινά «χειροτεχνικά» επαγγέλματα -μάστορες, τεχνίτες, πωλητές, και απ’ όπου στο βάθος ανέβλυζε και μια ενσυνείδητη και ήσυχη-μελαγχολική ματαιότητα των πάντων...). Εκεί όπου η αγορά ήταν οι άνθρωποι και ο χώρος - τόπος.

Και όμως, παρ’ όλη την «κατασκευασμένη» παραίτηση και καμουφλαρισμένη αλλά γενικευμένη κατάθλιψη, όλο και επανέρχεται («αναγκαστικά» σαν το νερό που γυρεύει διέξοδο– και πάντα βρίσκει...) το ερώτημα-αίτημα: πώς μπορεί να υπάρξει «επαναμάγευση του κόσμου»; Πώς μπορεί να επανεφευρεθεί και επανοικοδομηθεί η απλή και αργή (T. Η. Eriksen 2005) χαρμόσυνη και αλληλέγγυα συμβιω(ο)τική ζωή; Πώς μπορούν να (επανα)κτισθούν «νέοι μικροί κόσμοι»; Η ζωή με βάση την εγγύτητα, την ολιγοεπάρκεια και την «εκούσια απλότητα» και λιτότητα (όχι την ανταγωνιστική), χωρίς βέβαια επιστροφή στην «εποχή των κεριών» και των μαγκαλιών...

Πώς θα ξαναϋπάρξουν νέες αντι-τεχνοπολύπλοκες, αντι-επιταχυνσιακές και αντι-νεοφεδουρχικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης, τρόπου της παραγωγής, κατανάλωσης και διανομής του πλούτου αλλά και νέοι δείκτες αυτού; Μορφές οι οποίες θα βασίζονται σε νέες θεσμίσεις και καινοτομίες ριζικά διαφορετικές από τις σημερινές, αξιο-λογικές, οικονομικές, τεχνικές, οικοκοινωνικές αλλά και πολιτικές: αφενός δηλαδή σε μια συμβιωτική (των σχέσεων) και βιοτική (των αναγκών και όχι των μεγεθών και της δημοσιονομικής σταθερότητας...) αξιοχρηστική οικο-λο-νομία. Μια εναλλακτική διαδρομή (και προοπτική) με άξονα το κοινωνικό και οικολογικό όφελος και τα κοινά, και αφετέρου, παράλληλα, σε μια ουσιαστικά αποκεντρωμένη και αποσυγκεντρωμένη/αντιιεραρχική οργάνωση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, σε αμεσοσυμμετοχική και βιοχωροτοπική (ή βιοπεριοχική) βάση και την εκεί «ιδιότοπη» γνώση και κουλτούρα.

Και τούτο όχι μόνο μέσα από ένα συνολικό και «συντονισμένο» οικοκοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό σχέδιο, αλλά και σε μια ήδη συγκροτημένη πραγματικότητα–εμπειρία, σ’ ένα ήδη προετοιμασμένο κοινωνικό έδαφος και με ομοιογενή κοινωνική βούληση. Παραδείγματα δηλαδή στην πράξη (π.χ. ένα κίνημα, ή «μικρο-κινήματα, εναλλακτικές βιοχωροτοπικές μικρο-εμπειρίες, οικονομικές, πολιτικές κ.ά.). Οπως λέει ο Μ. Φίσερ (2024) και οι απλές εναλλακτικές δυνατότητες ασκούν επιρροή... Βέβαια κάθε εναλλακτική χαρακτηρίζεται από μια κατεύθυνση και έχει συγκεκριμένο πρόσημο...

Τα παραπάνω, χωρίς την «κατάργηση» (ούτως ή άλλως αδύνατη άμεσα και πλήρως, και ίσως και αναγκαία ακόμα...) του κράτους. Ενός κράτους όμως «ανοιχτού», προοδευτικού, σχεδιαστικού, παρεμβατικού και υποστηρικτικού. Τούτο θα μπορούσε να περιορισθεί, επικουρικά και σε αντίθεση με τα νεοφιλελεύθερα προτάγματα, στον ρόλο του «γενικού προστάτη», της «ύστατης καταφυγής» και του «κρίσιμου επενδυτή» στις κεντρικές υποδομές (π.χ. κυρίως κοινωνικές, οικολογικές κ.ά.) και στον ρόλο του στις διεθνείς σχέσεις (εθνικά και διακρατικά θέματα, ασφάλειας, δικαιώματα κ.λπ.). Για άλλους, όπως ο A. Gorz (1980) (ο οποίος όμως δεν ήταν υπέρ της επιστροφής στο μικρο-χωρο-τοπικό) και στην οπτική του της αυτοδιαχείρισης και της εκκένωσης το κράτους από την εξουσία του, τούτο θα περιορίζεται σε διαιτητικές και οργανωτικές αρμοδιότητες, με διαχείριση των κανόνων της κοινής ζωής όπως του κώδικα οδικής κυκλοφορίας!

Ας υπογραμμισθεί καταληκτικά ότι ιστορικά η επικουρικότητα είναι συνδεδεμένη, (ιδίως στην εδώ προσέγγιση όπου η βιοχωροτοπική οικο-νομία της εγγύτητας έχει ως βάση συνεργατικές και αλληλέγγυες μορφές και τα «κοινά»), αφενός με τη καλύτερη ανάπτυξη και οικο-νομία των συλλογικών πόρων και των κοινών αγαθών (στην οποία το κράτος θα κληθεί/εξαναναγκασθεί από τους πολίτες να συμβάλει), και αφετέρου με τη συλλογική εκούσια και ελεύθερη (αυτο)οργάνωση/ αυτοκυβέρνηση και δημιουργική-απελευθερωτική πρωτοβουλία και χειραφέτηση των πολιτών. Εν ολίγοις «η κάθετη διάσταση μπορεί να συνδυαστεί με την οριζόντια» (Μ. Φίσερ 2024).

* Ομότιμος καθηγητής -Πανεπιστήμιο Πατρών