Η τέχνη της αντίστασης στην εξουσία

Στη Βιολογία της ανθρώπινης συμπεριφοράς λέμε ότι αυτός που αντιμετωπίζει μια δυσάρεστη, επικίνδυνη, εκμεταλλευτική και βίαιη κατάσταση έχει τέσσερις τρόπους αντίδρασης, τα λεγόμενα τέσσερα f: fight, flight, freeze or fawn. Να αντισταθεί, να το σκάσει, να παραλύσει (από φόβο) ή να αυτοταπεινωθεί με καλοπιάσματα προς τον καταπιεστή του. Η επιλογή είναι θέμα υπολογισμού της αναλογίας κόστους/οφέλους, αλλά και της ιδιοσυγκρασίας του ατόμου, δεδομένου ότι η ατομική ιστορία του καθενός τον έχει εφοδιάσει με διαφορετικά μέτρα εκτίμησης του κινδύνου, διαφορετικά κίνητρα, διαφορετική ανοχή στη βία και την εκμετάλλευση αλλά και διαφορετικό βαθμό της εκ των υστέρων ψυχικής ικανοποίησης ή «δυσφορίας» για τον τρόπο που επέλεξε να αντιδράσει. Διότι αλλιώς, πιστεύω, αισθάνεται αυτός που το πάλεψε, έστω και αν ηττήθηκε, και αλλιώς ο δουλοπρεπής, έστω και αν τη γλίτωσε.

Πώς όμως διαμορφώνονται αυτές οι εναλλακτικές συμπεριφορές όταν δεν μιλάμε για τις ατομικές αλλά για τις συλλογικές αντιδράσεις των υποτελών απέναντι στη βία της εξουσίας; Και πώς όταν προσεγγίζουμε το ζήτημα στο επίπεδο της μακράς ιστορίας των ανθρώπινων κοινωνιών;

Την άνοιξη του 2024 κυκλοφόρησαν στα ελληνικά σχεδόν συγχρόνως δύο βιβλία του James C. Scott (1936-2024), που αφορούν τις σχέσεις υποτελών και εξουσίας, αν κανείς τις δει από την πλευρά των «από κάτω». Ο συγγραφέας υπήρξε καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Yale και ένας από τους πιο επιδραστικούς στον τομέα του.

Στο πρώτο βιβλίο (Η τέχνη του να μην κυβερνιέσαι) γράφει τη μακραίωνη ιστορία αυτών που επέλεξαν να δραπετεύσουν (flight) από τα πρώιμα κρατικά μορφώματα της νοτιοανατολικής Ασίας, τονίζοντας ότι το μοτίβο αυτό μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλες γεωγραφικές περιοχές. Για την εξυπηρέτηση της προσέγγισής του ο Scott εισάγει τις έννοιες της «ζώνης ιδιοποίησης», της «ζώνης καταφυγής» και της «τριβής (friction) του αναγλύφου».

Στη ζώνη ιδιοποίησης τα κράτη συγκεντρώνουν ανθρώπους, υλικά, φυτά και ζώα, και αποκαθιστούν αυστηρή ιεραρχία. Επιδιώκουν τη δημιουργία πλεονασμάτων για το εμπόριο αλλά και για να θρέψουν τις παρασιτικές τάξεις: τις ελίτ, τη γραφειοκρατία, το ιερατείο και τους επαγγελματικούς στρατούς, ο κύριος σκοπός των οποίων είναι η συλλογή δούλων για τις καλλιέργειες και τα απαραίτητα δημόσια έργα. Τις αποθήκες, τα ανάκτορα, τα μνημεία, τα τείχη. Προτιμούν τις αρδευόμενες μονοκαλλιέργειες εξημερωμένων δημητριακών γιατί έχουν μεγάλη ανά στρέμμα απόδοση και τα φυτά καρπίζουν όλα μαζί σε μια στενή χρονική περίοδο. Αρα φορολογούνται εύκολα. Επιδιώκουν επίσης τον έλεγχο και την αυστηρή πειθαρχία των υποτελών.

Γιατί όμως οι υποτελείς ενίοτε δραπετεύουν; Μα για να αποφύγουν τους αβάσταχτους φόρους, τα δοσίματα, τις αγγαρείες, τη στρατολόγηση, τις διαταγές, τη δουλεία, τους πολέμους, τους λιμούς και τους λοιμούς. Με λίγα λόγια, την υποτέλεια και τα αποτελέσματά της.

Και πού καταφεύγουν; Η ζώνη καταφυγής είναι εκεί όπου η προσπάθεια του κράτους να τους μαζέψει συναντά την τριβή του αναγλύφου, δηλαδή φυσικά εμπόδια. Στη νοτιοανατολική Ασία παίρνουν τα βουνά και χώνονται στα πυκνά δάση. Αλλού στον κόσμο καταφεύγουν σε θερμές ή ψυχρές ερήμους, στα έλη και στις δαιδαλώδεις εκβολές των ποταμών. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, οι ορεσίβιοι δεν ήταν πάντα εκεί, «βάρβαροι και απολίτιστοι», όπως ισχυρίζεται το κράτος και εμείς έχουμε φτάσει να πιστεύουμε, αλλά εποίκησαν δευτερογενώς τα βουνά. Η φυγή τους στόχευε έμπρακτα στην αποφυγή της υποτέλειας. Ο Scott όμως μας λέει και κάτι άλλο: δεν είναι μόνο το υλικό κίνητρο της επιβίωσης που κινητοποιεί στη δράση τους ανθρώπους. Είναι και οι έμφυτοι χαρακτήρες της απέχθειας απέναντι στην αδικία, τις διαταγές και τον αυταρχισμό, και της επιθυμίας για ελευθερία, αυτονομία, ισότητα και αξιοπρέπεια. Η πρόσφατη αφύπνιση της ελληνικής κοινωνίας κάτι προσπαθεί να μας πει επ’ αυτού.

Οι φυγάδες όφειλαν στο νέο τους περιβάλλον να παραμείνουν όσο το δυνατόν πιο αόρατοι για το κράτος, αλλά και να μην αναδημιουργήσουν τις κοινωνικές δομές από τις οποίες δραπέτευσαν. Αντί της εντατικής μονοκαλλιέργειας σε μόνιμους αγρούς, επιδόθηκαν στην περιτροπική (ή περιφερόμενη, πότε εδώ και πότε εκεί) γεωργία, χρησιμοποιώντας ποικιλία φυτών που δεν μπορούν εύκολα να φορολογηθούν (π.χ. βολβούς), ενώ παλινδρομούσαν συχνά στο κυνήγι και στη συλλογή τροφής από τη φύση, πράγμα που είναι αδύνατο να φορολογηθεί. Ζούσαν ζωή αρκετά νομαδική. Οι κοινότητές τους είχαν έντονα στοιχεία εξισωτισμού, απέφευγαν την εγκαθίδρυση ιεραρχίας, συνήθως δεν είχαν αρχηγούς, και αν είχαν, αυτοί ήταν ανακλητοί και δεν μπορούσαν να επιβληθούν με διαταγές αλλά με την πειθώ. Δεν ευνοούσαν την ατομική αλλά την κοινοτική ιδιοκτησία και προσάρμοσαν τις αξίες της καθημερινότητας ώστε να μην επιτρέπουν τη μετατροπή του κύρους των πιο ικανών ατόμων σε πολιτική ισχύ. Τίποτα δεν χαρακτηρίζει καλύτερα τις κοινωνίες τους από αυτό που με έκπληξη περιέγραψε ένας γραφειοκράτης της αποικιακής διοίκησης όταν επισκέφτηκε μία τέτοια κοινότητα: …δεν μπορείς εύκολα να διακρίνεις τον πλούσιο από τον φτωχό, όλοι φορούν τα ίδια ρούχα, μιλούν και συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο. Κανείς δεν υποκλίνεται στον άλλον… Συνηθισμένος ο άμοιρος στη δική του κοινωνία περίμενε να δει τα ίδια πράγματα.

Κατά τον Scott, ακόμη και η απουσία γραφής στους ορεσίβιους είναι δευτερογενής. Εγκατέλειψαν με τη φυγή τους τη γραφή ως δεσμευτική και υιοθέτησαν την πιο ευέλικτη προφορικότητα, ώστε να μπορούν εύκολα να επαναπροσδιορίσουν την ταυτότητα, τις αξίες και τη γενεαλογία τους αντιθετικά από το κράτος, αλλά και να τα αλλάζουν όταν άλλαζαν και οι συνθήκες της ζωής τους.

Μας προειδοποιεί ο Scott ότι η ιστορία αυτή αφορά τις σχέσεις του κράτους και των αρνητών του μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα. Εκτοτε η τεχνολογία έχει συμβολικά «ισοπεδώσει» το ανάγλυφο με τις γέφυρες, τους δρόμους, την ευκολία μετακίνησης της εξουσίας αλλά και τους μηχανισμούς επιτήρησης και πειθάρχησης με την έννοια του «πανοπτικού». Ωστόσο το συνολικό μήνυμα δεν είναι και τόσο απαισιόδοξο. Μας υποδεικνύει εκείνες τις αλλαγές που απαιτούνται στην κυρίαρχη κουλτούρα ώστε να διατηρήσουμε ένα μέρος τουλάχιστον της ελευθερίας μας.

Το δεύτερο βιβλίο (Κυριαρχία και οι τέχνες της αντίστασης) ασχολείται με αυτούς που δεν κατάφεραν να δραπετεύσουν από το κράτος και βρίσκονται παγιδευμένοι στην εξουσία του. Ωστόσο μας λέει ότι η απάθεια των φοβισμένων (freeze) είναι μόνο φαινομενική. Επιδίδονται οι «παγωμένοι» σε έξυπνες μορφές αντίστασης που κινούνται κάτω από τα ραντάρ του κράτους ώστε να αποφύγουν την τιμωρητική του βία. Μέχρι να βρεθεί η χαραμάδα και η αντίσταση να εκφραστεί δυναμικότερα, να φτάσει στο f εξέγερσης.

Διαφωνεί λοιπόν ο Scott με την άποψη ότι οι υποτελείς αποκτούν «ψευδή συνείδηση» καταλήγοντας να μοιράζονται με τους κυρίαρχους τις ίδιες αξίες. Υποστηρίζει ότι στον δημόσιο χώρο και παρουσία της εξουσίας προσποιούνται υποταγή, ωστόσο η αληθής τους συνείδηση εκφράζεται εκεί που οι ιστορικοί δεν ψάχνουν για τεκμήρια: στις πίσω αυλές, στις ταβέρνες και στα καπηλειά, στα γκέτο, στις εκκλησίες τους, στις παρέες και γενικώς όπου νιώθουν ασφάλεια. Εκεί μπορούν να εξωτερικεύσουν άφοβα την οργή και τις ελπίδες τους, να χλευάσουν την εξουσία και να ονειρευτούν την εκδίκηση. Εκεί μπορούν υπόρρητα και χωρίς οργάνωση να ακονιστούν «τα όπλα των αδυνάμων» και η «καθημερινή αντίσταση», δύο όροι που δεν είναι του Scott, αλλά αναδείχτηκαν από αυτόν. Στις κρυφές αντιστάσεις, και ανάλογα με τον χρόνο και τις συνθήκες, συμπεριλαμβάνονται η λαθροθηρία, η λιποταξία, η αργοπορία στη δουλειά, το σαμποτάζ, η συκοφαντία, η φοροδιαφυγή, η γκρίνια, η προσποιητή άγνοια και αφέλεια (να κάνει κανείς τον χαζό και τον ανήξερο) και πολλά άλλα.

Για να υποστηρίξει τις απόψεις του, ο Scott χρησιμοποιεί πληθώρα ιστορικών τεκμηρίων από όλο τον κόσμο και από διάφορες εποχές και καταστάσεις: τα γκέτο των σκλάβων, τις κατώτερες κάστες, τις φυλακές, τα χωριά των λιποταχτών στον αμερικανικό εμφύλιο, τα σχολεία, τα καρναβάλια, τις φυτείες, τις εκκλησίες και τις αιρέσεις, τους μύθους, τα λαϊκά παραμύθια και τις χιλιαστικές ελπίδες. Ωστόσο αυτό που βρήκα το πιο όμορφο από όλα είναι οι αναφορές στη λογοτεχνία: κείμενα των Ευριπίδη, Mikhail Bakhtin, Honore de Balzac, Joseph Conrad, George Eliot, Václav Havel, Milan Kundera, Herman Melville, George Orwell, Emile Zola παρελαύνουν στις σελίδες του, και μαζί με γραπτά φιλοσόφων και ψυχολόγων δίνουν στο βιβλίο ιδιαίτερη ζωντάνια.

Το βιβλίο Κυριαρχία και οι τέχνες της αντίστασης είναι ιδιαίτερα επίκαιρο και για τη χώρα μας. Οι πρόσφατες συγκεντρώσεις για τα Τέμπη απέδειξαν ότι η ελληνική κοινωνία δεν έχει περιπέσει στην απάθεια, δεν εξαπατήθηκε από τα λόγια και τα ψεύδη της εξουσίας και βρήκε το κουράγιο να αντιδράσει δυναμικά σε αυτά που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια.

*Ομότιμος καθηγητής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών και συγγραφέας