«Δυστυχής εξόριστος εν απωτάτω και αξένω χώρα»

Σπάνια ένας συγγραφέας σταδιοδρομεί μονοδιάστατα ως «λογοτέχνης»; Ας ξαναδούμε ότι ο ίδιος ο Γ. Βιζυηνός (1849-1896) έζησε ως «εσωτερική ιστορία της τέχνης». Ο Βιζυηνός είχε δημοσιεύσει την υφηγεσία του «Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω» (1884). Ηταν ένα επεισόδιο διολίσθησης στην ιστορικογραμματολογική ενασχόληση της φιλοσοφίας, στην οποία επιδίδονταν οι κριτές του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών; Ή μήπως πρόκειται για θεωρητικό εγχείρημα στο δεδομένο αυτό πεδίο ακαδημαϊκής συγγραφής με την οπτική όμως των νεοτέρων και ειδικότερα με τους όρους της ψυχολογικής διερεύνησης του ωραίου, όπως ήδη τους είχε επεξεργαστεί στη διδακτορική του διατριβή; Επιπλέον, γιατί επιλέγεται ο Πλωτίνος και όχι ο Πλάτων; Η επιλογή αυτή τον καθιστά μάλλον Βικέλα της φιλοσοφικής ιστοριογραφίας; Ως προς το θέμα που μας ενδιαφέρει εδώ διατυπώνεται προκαταρκτικά ο ισχυρισμός ότι η «καλολογία» των νεωτέρων αρχίζει «αφ’ ου σημείου καταλείπει αυτήν» ο Πλωτίνος και διαγράφεται ευκρινώς η μεθοδολογική προοπτική για την ανασυγκρότηση της διδασκαλίας του «εν αρτίω συστήματι» και «κατά το πνεύμα της νέας επιστήμης».

Τούτο δεν υπονοεί ότι ο υποψήφιος υφηγητής θα διακινδυνεύσει την κατάρτιση «ολοκλήρου καλολογικού συστήματος, αναλόγου προς τα παρόμοια έργα της σημερινής επιστήμης» -ένα εγχείρημα «αληθώς λίαν επαγωγόν και ίσως ουχί αδύνατον» να ευοδωθεί μολονότι θα υπερέβαινε τα όρια της μονογραφίας αυτής. Η προτεραιότητα της όρασης ως «αντιληπτικού του καλού οργάνου» τεκμηριώνεται με παραθέματα από τον Vischer και τον Lotze, ενώ συναφώς υποστηρίζεται ότι ο Πλωτίνος έχει «υπέρ εαυτού» τον Αριστοτέλη και τας «νεωτάτας περί καλού ψυχολογικάς θεωρίας μέχρι τινός». Ως προς το ζήτημα της «στοιχειολογίας» υποβάλλεται ξανά ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος «εις την στάθμην της νεωτέρας επιστήμης», εφόσον ο Βιζυηνός προτιμά να επικριθεί ως «εχθρός της συντομίας μάλλον» παρά να τον αδικήσει, όπως το έπραξαν όσοι «περί την καλολογίαν αυτού» ενδιέτριψαν. (1884: 33, 49/50, 55, 72, 72-90, 84, 91, 148, 139,156,169,183).

Ο Βιζυηνός συνέθεσε, επίσης, δύο εγχειρίδια για τη Μέση Εκπαίδευση, στην οποία άλλωστε και ο ίδιος για λίγο εθήτευσε. Τα «Στοιχεία Λογικής» (1885), όπως ομολογεί, έχουν συνταχθεί «επί τη βάσει των διά ζώσης φωνής μαθημάτων των διδασκάλων» του Lotze και Drobisch που με τη σειρά τους μαθήτευσαν κοντά στον Trendelenburg. Τα «Στοιχεία Ψυχολογίας» (1888) έχουν ως αντικείμενο το τρίπτυχο του ψυχικού βίου -«αισθήματα και παραστάσεις» - «συναισθήματα και αψιθυμίαι» - «ορέξεις και κινήσεις»- με προφανή τον προσωπικό τόνο στην κωδικοποίηση των θέσεων της ψυχο-φυσιολογίας της εποχής των σπουδών του, από τον Ε.Η. Weber και τον Lotze ώς τον Fechner και τον Wundt (τα «καλολογικά συναισθήματα» μάλιστα αντιμετωπίζονται ως αποτέλεσμα του «απλού ή περίπλοκου των σχέσεων των υφισταμένων μεταξύ περισσότερων συγχρόνων εντυπώσεων ή παραστάσεων»).

Μ’ αυτή τη θεωρητική σκευή ο Βιζυηνός, την οποία επεξεργάστηκε κυρίως κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Γερμανία, προσπάθησε να σταδιοδρομήσει ως καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο ομήλικός του υφηγητής Μαργαρίτης Ευαγγελίδης, με παρόμοια πορεία (Χάλκη, Αθήνα, Λιψία, Βερολίνο), θα καταλάβει την οικεία έδρα, το 1894, έπειτα από μια υπερδεκαετή θητεία ως εντεταλμένος υφηγητής, ενώ ο ίδιος θα κινηθεί extra universitatem ως καθηγητής Γυμνασίων και του Ωδείου, με μια περιορισμένη και ασυνεχή τριβή στην ποίηση και το διήγημα. Είχε υποσχεθεί να ανανεώσει, με τα κείμενα της τέταρτης δεκαετίας της ζωής του, τη φιλοσοφική έρευνα με μοχλό τις πρόσφατες κατακτήσεις της Ψυχολογίας, όπως τις γνώρισε κοντά στον Lotze και τον Wundt. Σε μια περίοδο ανασύνταξης της εγχώριας κοινωνίας ο (μοναδικός) πανεπιστημιακός θεσμός μάλλον δεν διέθετε την ανάλογη προσαρμοστικότητα για να δεχθεί τη συζυγία αισθητικής και ψυχολογίας με την ταυτόχρονη εγκατάλειψη των έως τότε συναφών αντιλήψεων - η πρώτη σπάνια αποτέλεσε αντικείμενο πανεπιστημιακής διδασκαλίας και συγγραφής και η δεύτερη αποπειράθηκε να κερδίσει την αυτοδυναμία της από τον φιλοσοφικό λόγο με το παράδειγμα της «εμπειρικής επιστήμης» του Herbart. Η προβληματική του παιχνιδιού δεν υπήρξε απλώς το ερέθισμα για τη σύνθεση κειμένων παιδικής λογοτεχνίας (δημοσιευμένα στη «Διάπλασιν των Παίδων» από το 1879 ώς το 1890), αλλά ο καμβάς για τη δόμηση των πραγματειών του, στις οποίες απορρίπτεται η ποδηγέτηση του «φιλοσοφικού συστήματος» για να αντληθούν από την «πείρα» οι μαρτυρίες της «μιμητικής κλίσεως» του ανθρώπου.

Η ψυχολογία, ως «φυσιολογία της ψυχής», διερευνά τους συγκεκριμένους όρους παραγωγής του ωραίου και των δημιουργών του και συνεισφέρει έτσι στην αποσαφήνιση των πτυχών της αισθητικής αγωγής με μονάδα αναφοράς τα «πνευματικά συναισθήματα» και ιδιαίτερα τα «καλολογικά συναισθήματα». Με παρόμοια οπτική ο Βιζυηνός πραγματεύτηκε την ανασυγκρότηση των αισθητικών αντιλήψεων του Πλωτίνου έχοντας ως γνώμονα της «μεθερμηνείας» του τη θέση ότι η «καλολογία» των νεότερων αρχίζει από το σημείο που την άφησε ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος. Η συχνή παραλληλία των Εννεάδων προς «τας νεωτάτας περί καλού ψυχολογικής θεωρίας» υποβαστάζεται από το λαογραφικό ενδιαφέρον του Βιζυηνού ως εξοικείωση «προς τον βίον και τον τρόπον του σκέπτεσθαι του λαού» (1892: 154) και ιδίως από την πνευματική κίνηση που αποκρυστάλλωσε την «επανάσταση των μεσαιωνολόγων» και τη σύστοιχη ανατίμηση του Βυζαντίου, όπως την υποδείκνυαν οι γνώριμοί του από το εξωτερικό Βράιλας και Βικέλας. Η όσμωση όμως αυτή δεν οδηγούσε τον Βιζυηνό στην υπονόμευση ή την περιστολή των θεωρημάτων της «νέας επιστήμης» που καταφανώς διασφάλιζε τη νομιμότητα μιας «εσωτερικής ιστορίας» της τέχνης.

Μονήρης, ακόμη, σ’ αυτήν την αναζήτηση και χωρίς ανθεκτικούς μηχανισμούς άμυνας, συγκρούστηκε με τους θεσμούς ηγεμόνευσης της φιλοσοφικής και της λογοτεχνικής παραγωγής στην ελληνική πρωτεύουσα, με την επίγνωση τελικά ότι παρέμεινε, όπως ο Οδυσσέας του Πλωτίνου, «δυστυχής εξόριστος εν απωτάτω και αξένω χώρα» (1894: 100). Ή, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή που εκδιπλώνεται στο διήγημα «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας», πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του με παραλυμένες τις ψυχικές του δυνάμεις «υπό το βάρος των συμφορών και της διαπάλης του περί υπάρξεως αγώνος εν μεγαλοπόλεσι» (Ιαν. 1884: 107).

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων