Για έναν Ασκητή, Ασυμβίβαστο Πρίγκιπα

Πριγκίπισσες και πρίγκιπες πολλές και πολλοί· αλλά, την ίδια στιγμή, άνθρωποι ασκητικοί και ασυμβίβαστοι, πόσες και πόσοι;

Δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη (26.10.1957), το περιοδικό «Νέα Εστία» αφιέρωσε το χριστουγεννιάτικο τεύχος του (τχ. 779, 25/12/1959) στον μεγάλο Κρητικό, έχοντας συγκεντρώσει κείμενα, σύντομα ή εκτενή, από Ελληνες και Ελληνίδες κριτικούς και, γενικότερα, ανθρώπους του πνεύματος και της επιστήμης (τρία χρόνια αργότερα, στην πρώτη πενταετία από την αποδήμηση του μέγιστου διανοούμενου, θα συγκέντρωνε στο τχ. 848, 1/11/1962, κείμενα από ξένους κριτικούς–μελετητές/μελετήτριες).

Στα κείμενα του τεύχους 779 βρίσκεται ενταγμένη και η ολιγόλογη, πλην πυκνή σε συγκίνηση και σημασία, νεκρολογία της Μαρίας Βοναπάρτη (συζύγου του πρίγκιπα Γεωργίου, ύπατου αρμοστή των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη και φίλου του Νίκου Καζαντζάκη), μιας ξεχωριστής και πολύ τολμηρής γυναικείας μορφής της ψυχανάλυσης τόσο για την Ελλάδα όσο και παγκοσμίως (παρεμπιπτόντως, ο Σίγκμουντ Φρόιντ, χάρη στη γνωριμία του μαζί της, αρχικά ως ασθενούς και αργότερα ως μαθήτριάς του, σώθηκε από τους ναζί και φυγαδεύτηκε στο Λονδίνο), η οποία γράφει, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: «Ενας μεγάλος συγγραφέας, που στάθηκε κ’ ένας μεγάλος χαραχτήρας, έκλεισε τα μάτια του. […]Το θάρρος που είχε ρουφήξει μέσα στο[ν] δοξασμένο αγέρα του νησιού του έμελλε να τον εμπνεύσει σ’ όλη του τη ζωή και σ’ όλο το έργο του. Ο Καζαντζάκης υπήρξε ένας δημιουργός που δεν έστερξε ποτέ το[ν] συμβιβασμό πάνω σ’ αυτό που είχε να πράξει ή να πει. […]εμψυχώθηκε σ’ όλη τη μακριά του σταδιοδρομία, που τα ύστερα χρόνια της τα σκοτείνιασε η αρρώστια, από τη βαθιά του πίστη στην παντοδυναμία του πνεύματος. Μ’ αυτήν υπερνικούσε τον πόνο […] μένει το έργο του, όπου ξαναβρίσκουμε τη ζωογόνο πνοή αυτού του ισχυρού πνεύματος. Ενας αληθινός δημιουργός δεν πεθαίνει ποτέ ολόκληρος».

«Πώς είναι δυνατόν ένας λαός τόσο εξαίσιος να ’χει τέτοιους ηλίθιους, εγκληματίες κι άτιμους αρχηγούς;» (Από επιστολή στον Γιάννη Κακριδή, 23.3.1947)

Δεν χρειαζόταν, βέβαια, να γνωρίζει τη φράση της Μαρίας Βοναπάρτη η Ελένη Καζαντζάκη προκειμένου να δώσει τον συγκεκριμένο τίτλο στη «Βιογραφία» του μεγάλου Κρητικού [να επισημανθεί ότι στις Εκδ. Ελένης Ν.Καζαντζάκη, 1983, τον κυρίως τίτλο συνόδευε ο, ουσιαστικά απαραίτητος, επεξηγηματικός υπότιτλος: «Βιογραφία βασισμένη σε ανέκδοτα γράμματα και κείμενά του», ο οποίος, στην ανά χείρας έκδοση, έχει παραδόξως απαλειφθεί]. Δεν χρειαζόταν καν να γνωρίζει το ποίημα «Φιλία του Πρίγκιπα» [«Amitié du Prince»,1924] του Σεν-Τζον Περς, από όπου αντλήθηκαν οι, παραπέμποντες στον τίτλο, στίχοι του μότο: «[…]ω, Ασυμβίβαστε!/[…]μας έχει σφραγίσει το βλέμμα[…] σου[…]» (παρεμπιπτόντως, μήπως η σύζυγος-συγγραφέας είδε μεταξύ του βιογραφούμενου και του «ασκητή/σοφού πρίγκιπα» της ποιητικής σύνθεσης του Γάλλου νομπελίστα και επαγγελματία διπλωμάτη κάποια παραλληλία, σχετική με τη δύσκολη, για τους πνευματικούς ανθρώπους εν γένει, συμπόρευση ιδιωτικού και δημόσιου βίου;). Ωστόσο, αμφότερα τα παραπάνω πιθανόν να λειτούργησαν ως έμπνευση, ως καθοδηγητικό νήμα για την επιλογή του τίτλου, ο οποίος αποτυπώνει επιτυχώς ένα εκ των βασικότερων χαρακτηριστικών του ανθρώπου-συγγραφέα Ν. Καζαντζάκη, όπως φαίνεται και στο ακόλουθο χωρίο από μία επιστολή του στον Μηνά Δημάκη, στις 29.5.1950: «[…]Χαίρουμαι –που δεν έχω καμιάν καραμέλα να πιπιλίζω, όπως όλοι οι άλλοι, και να γλυκαίνω τα χείλη μου… και τ’ αποδέλοιπα νόστιμα είδη της ανθρώπινης ζαχαροπλαστικής. Σφίγγω τα δόντια μου κι αρνιέμαι και το πιο επιτρεπόμενο… Με θαρρούν λόγιο, διανοούμενο, γραφιά· και δεν είμαι τίποτα από αυτά· τα δάχτυλά μου, όταν γράφω, δε[ν] μελανώνουνται· αιματώνουνται. Θαρρώ, δεν είμαι παρά τούτο: μια απροσκύνητη ψυχή, που δεν καταδέχεται να πιπιλίζει καραμέλες».

«Θαρρώ, δεν είμαι παρά τούτο: μια απροσκύνητη ψυχή, που δεν καταδέχεται να πιπιλίζει καραμέλες» | Νίκος Καζαντζάκης

Τη «Βιογραφία» του συζύγου της η Ελένη Καζαντζάκη την ολοκλήρωσε το 1967, όπως η ίδια διευκρινίζει στο αυτοβιογραφικό Σημείωμά της (μακάρι να το είχε συμπεριλάβει ολόκληρο η υπεύθυνη των Εκδόσεων Διόπτρα στον «Πρόλογό» της), δημοσιευθέν στο περιοδικό «Ελληνικό Πανόραμα» (τχ.39, Μάιος-Ιούνιος 2004) λίγους μήνες μετά την εκδημία της, στην ηλικία των 101 ετών, ανήμερα στα γενέθλια του Νίκου Καζαντζάκη: 18/2/(2004). [Και πώς να αποφευχθεί στο σημείο αυτό η επισήμανση της λανθασμένης(!) καταγραφής στην ανά χείρας έκδοση (σ. 13): «Οκτώβριος 2004»(!) ως προς την, τόσο «σημαδιακή», ημερομηνία του θανάτου της Ελένης Καζαντζάκη;;;). Είχαν προηγηθεί στο είδος της βιογραφίας τα βιβλία της για τον Μαχάτμα Γκάντι (1934) και τον Παναΐτ Ιστράτι (1935), ενώ ήδη από το 1926 εργαζόταν ως δημοσιογράφος (η ιδέα ήταν του Ν. Καζαντζάκη/σχετική μνεία γίνεται στις σελίδες 218-219), ταξιδεύοντας συνεχώς και στέλνοντας τις ανταποκρίσεις/άρθρα της αρχικά στην «Καθημερινή» και αργότερα και σε άλλες εφημερίδες, ελληνικές και ξένες.

Το «Ο Ασυμβίβαστος» (γραμμένο στη γαλλική, όπως πολλά κείμενά της) κυκλοφόρησε πρώτα στη Γαλλία και κατόπιν μεταφράστηκε στην αγγλική, στη γερμανική, στην ισπανική, ενώ ακολούθησαν η ελληνική, η ουγγρική, η ρουμανική, η ελβετική έκδοση.

Οπωσδήποτε, η «προϋπηρεσία» της Ελ. Σαμίου-Καζαντζάκη στον φροντισμένο γραπτό λόγο, και ως τέτοια θεωρείται τόσο η δημοσιογραφική της ιδιότητα όσο και η εξάσκησή της μέσω των δύο προαναφερθεισών βιογραφικών συνθέσεων, συνέτεινε σημαντικά στο να παραδώσει ένα αρμονικά σταθμισμένο, παρότι εκτενέστατο κείμενο, με σωστά υπολογισμένη δοσολογία τεκμηρίων (επιστολές, αποσπάσματα από τα «τετραδιάκια» ή και από λογοτεχνικά/θεατρικά έργα του βιογραφούμενου) και δικής της πρωτοπρόσωπης, εύγλωττης, ακόμη και λυρικής αφήγησης, όπου περιλαμβάνονται και, λιγότερο ή περισσότερο μυθοπλασμένα, διαλογικά μέρη, ενώ το έμφυτο (όπως εύκολα μπορεί να συναχθεί) χιούμορ της (συναγωνιζόμενο το απίθανο εκείνο χιούμορ του συζύγου της) και η (εξίσου φανερή) ικανότητά της να σχεδιάσει μια πλοκή (αυτό δείχνουν οι προσημάνσεις που ενσωματώνει διακριτικά στη διήγησή της) έδωσαν σε αυτήν τη βιογραφική μαρτυρία την ελκυστικότητα της πηγαίας, ρέουσας γραφής, συνδυασμένη με τη θέρμη και τη σταθερότητα μιας πράξης αγάπης.

Θα μπορούσε άραγε να ζητηθεί κάτι περισσότερο από την επανέκδοση καθεαυτήν ενός τόσο σπουδαίου βιβλίου;… Περισσότερα προσεχώς.