Μνήμη, πένθος, οριακότητα

Πάντα είναι δύσκολο να γράφεις για ανθρώπους που γνωρίζεις προσωπικά· ακόμα πιο δύσκολο όταν στις ρωγμές μεταξύ χρόνου και χαρτιού διαμεσολαβεί ο τόπος. Τόπος ως σημείο μνήμης ή ως αφετηριακή κοιτίδα έκφρασης και στοχασμού. Είναι λεπτές οι χρονικές και οι μνημονικές αποχρώσεις που διαπλάστηκαν στις συνειδήσεις των κατοίκων των δήμων του Σαρωνικού και της Λαυρεωτικής όσον αφορά τη σχέση τους με τις ακτές απέναντι από τη νήσο Πάτροκλος.

Εξηγώ: σκεφθείτε ότι έχετε γεννηθεί το 2000, είστε 25 ετών και τριγυρνάτε στις πανέμορφες παραλίες πλησίον του Σουνίου, σε αυτές που έχουν απομείνει και δεν έχουν ιδιωτικοποιηθεί. Σκεφτείτε και το άλλο, να είχατε γεννηθεί περί το 1920 και να αντικρίζατε τις ακτές αυτές γεμάτες από 4.100 πτώματα Ιταλών αιχμαλώτων πολέμου που ξεψύχησαν άδικα στις 12-2-1944, αφού το ατμόπλοιο «ORIA» ναυάγησε στο νησί του Πατρόκλου. Πόσο διαφορετικές εικόνες; Διαμετρικά αντίθετες αναπαραστάσεις του ίδιου τόπου – κάποιοι τις βίωσαν και τις δύο: μια ιστορική εικόνα γαλήνια, ανθρώπινη και ερωτική και μια άλλη βάναυση, απάνθρωπη και πένθιμη. Αλλοι έζησαν αυτές τις μέρες, άλλοι άκουσαν για το ναυάγιο από προφορικές μαρτυρίες και μερικοί διαπίστωσαν ότι η επίσημη ιστοριογραφία σιωπά και έτσι τραύματα και πληγές μιας κοινότητας μένουν νωπά.

Ρήματα όπως: ακούω, ερευνώ, καταγράφω, απομονώνω, περιηγούμαι, φιλοξενώ, ξεναγώ, σκηνοθετώ, ιστοριογραφώ, είναι ενδεικτικά και φανερώνουν το νήμα της προσπάθειας του Γιώργου Ιατρού για την ανάδειξη του γεγονότος. Με ντοκουμέντα και φωτογραφικό υλικό φωτίζεται η προσπάθεια να αναδυθεί η ιστορία του ναυαγίου και να επιβληθεί από τα κάτω στη δημόσια σφαίρα. Σε ένα σημείο γράφει: «Στο μοντάζ ακινητοποιήσαμε το πλάνο με το μονόπετρο. Ετσι έλεγα έναν βράχο στο νησί του Πατρόκλου που ήταν κοντά στο ναυάγιο του ORIA. Αρχισα πάλι τις ονειροπολήσεις μου. Είναι μια πύλη, σ’ οδηγεί κατά κάποιο τρόπο στον πλανήτη των αδικοχαμένων ψυχών. Αλλωστε νιώθω σαν ξεναγός στον τόπο της τραγωδίας, αφού φέρνω τους Ιταλούς εδώ και τους δείχνω πού χάθηκαν οι άνθρωποί τους […] Η ανάδειξη του γεγονότος έχει τεράστιο ενδιαφέρον και όχι η ερμηνεία που δίνουμε εμείς γι’ αυτό». Ακριβώς αυτό, η ανάδειξη μέσω ακατάπαυστης ονειροπόλησης, έντονης επιμονής και ενίοτε εμμονής. Μια συγκεκριμένη, ξεχασμένη ιστορία, ενός συγκεκριμένου πλοίου σ’ έναν συγκεκριμένο τόπο διαθλάται και περνά στο καθολικό, στο παγκόσμιο.

Η πρώτη υποκατηγορία με την οποία ανέγνωσα το βιβλίο είναι αυτή της ιστορικής ανάσυρσης ή ανασκαφής. Ο Αγγελος της ιστορίας του Βάλτερ Μπένγιαμιν κάνει την εμφάνισή του «με στραμμένο το πρόσωπό του προς το παρελθόν, αντικρίζει την καταστροφή, μας καλεί να εντοπίσουμε τα θραύσματα και να προβούμε στην εξέταση των μαύρων χωμάτων, των ηγεμονικών ερμηνειών και των κυρίαρχων ιστορικών αφηγημάτων που τα έχουν κρύψει». Εκεί έγκειται η σημασία του εγχειρήματος του Ιατρού: «επιστροφή στο παρελθόν και συνάμα αλλαγή του παρελθόντος». «Η παράδοση των καταπιεσμένων» είτε έχουμε να κάνουμε με αιχμαλώτους πολέμου είτε με εκτοπισμένους πολέμου «μας διδάσκει ότι η κατάσταση εξαίρεσης που ζούμε είναι ο κανόνας».

Ο τίτλος του βιβλίου Υπερβαίνοντας τα όρια - Με αφορμή το μεγαλύτερο ναυάγιο της Μεσογείου (εκδ. ΑΩ, 2024) μας προϊδεάζει: πρόκειται για μια αφορμή συλλογισμών, ονειροπολήσεων, θραυσματικών εμπειριών που μετουσιώνονται σε ημερολογιακό στοχαστικό λόγο, ένα είδος ακατάτακτο όσο και η εποχή μας.

Ο συγγραφέας αναμετράται με τον εαυτό του. Και τι άλλο θα μπορούσε να κάνει; Εξάλλου αυτό δεν είναι η γραφή; Μια αναμέτρηση με μύχια πάθη, επιθυμίες, πένθη και πράγματα που μας στοιχειώνουν, μια απελευθερωτική και μονίμως συνεχιζόμενη παράταση. Τι νόημα έχουν ο λόγος και μια συγγραφική πράξη όταν η εικόνα έχει ήδη μιλήσει; Αναφέρομαι στο ντοκιμαντέρ «memORIA» (2015) του Ιατρού, που έχει ταξιδέψει και βραβευτεί σε αρκετά φεστιβάλ. Προχωρώντας στο βιβλίο κατανοείς το γιατί. Δεν έχουμε να κάνουμε με μια απλή ημερολογιακή καταγραφή των συμβάντων και των δυσκολιών μέχρι την ολοκλήρωση του ντοκιμαντέρ. Οι θραυσματικές εμπειρίες μεταπλάθονται σε λογοτεχνικές εικόνες, το σύμπαν της καλλιτεχνικής δημιουργίας εξετάζεται με κριτικό τρόπο, όπως κριτικά και αναστοχαστικά θεάται και σκιαγραφεί το νόημα της αναζήτησης της ιστορίας, την εξέταση και απάλυνση του πένθους, το ταξίδι μεταξύ αλήθειας και αληθοφάνειας, το ορθολογικό και το κρυφό, το μέσα της κινηματογραφικής αίθουσας και το έξω της πραγματικότητας.

Στοχασμός πρώτα και κύρια πάνω στον σεβασμό των νεκρών, στοιχείο βαθύτατα ιερό και συνάμα ελληνικό. Το περίφημο ελληνικό βίωμα μπορεί να εξηγηθεί μονάχα αν ισορροπήσουμε ανάμεσα σε λεπτές αποχρώσεις του πένθους. Ο λογοτέχνης Ευγένιος Αρανίτσης γράφει ότι «η φορά της χρονικότητας στη Δύση ήταν εκείνη του θανάτου· στην ελληνική Ανατολή ήταν το αντίθετο, εκείνη του πένθους». Μανάδες που κλαίνε τους Ιταλούς στρατιώτες στα χωριά της Ηπείρου βρίσκουμε στο τρίτο μέρος του βιβλίου, που αποτελεί ανθολόγιο με αντιπολεμικά κείμενα. Από τη μια υπάρχει η απώθηση του θανάτου που συντελείται στη Δύση και φτάνει στο σημείο της μετωνυμίας που γεννά την προσομοίωση και από την άλλη στην ελληνική Ανατολή –όπως τη γνωρίζουμε από τον Παπαδιαμάντη– το εαρινό πένθος βρίσκεται στο προσκήνιο, είναι αρκετές οι φορές στις πρώτες 40 σελίδες του βιβλίου που η αναζήτηση της ιερής μελωδίας του κόσμου είναι παρούσα. Ο ίδιος ο συγγραφέας μας προτρέπει «να μην αμφισβητούμε τον ανησυχητικό και αινιγματικό χαρακτήρα του κόσμου», μονάχα έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε και, ίσως, να υπερβούμε τα όριά μας, μέσω της ταπείνωσης, αφουγκραζόμενοι τα κύματα της επιστροφής σε κάτι συγκεκριμένο (είναι πολύ σημαντικό το υδάτινο στοιχείο στο βιβλίο αυτό, το νερό ως σύμβολο εξιλέωσης, ως τόπος λύτρωσης, η πεμπτουσία του εξαγνισμού κρύβεται στην αλμύρα των δακρύων και της θάλασσας). Αυτός ο κόσμος που καταγράφει στο αναστοχαστικό ημερολογιακό δοκίμιό του ο Ιατρού είναι συνώνυμος του άλλοτε πληγωμένου και σήμερα σχεδόν εκδιωγμένου ελληνικού αισθήματος. Η καθ’ ημάς Ανατολή, συμφιλιωμένη με το τέλος και ερωτικά αφοσιωμένη στη δύναμη της άνοιξης, φαντάζει ανήμπορη να σταθεί μπρος στην επέλαση της προόδου. Κόσμος οριακός, λοιπόν, μια πύλη, ένα πέρασμα.

Το Υπερβαίνοντας τα όρια αποτελεί συλλογική, αλλά πρωτίστως προσωπική κατάθεση. Ο συγγραφέας παλεύει με τα δικά του όρια. Φιλμικά, λογοτεχνικά και κυρίως υπαρξιακά. Το αν καταφέρνει να φτάσει στη δική του πατρίδα ή στεριά, δεν το γνωρίζω. Σίγουρα, όμως, έχει βρεθεί στην επιφάνεια με καλό καιρό, χωρίς Μποφόρ, Αύγουστο μήνα.

*Μεταπτυχιακός φοιτητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας και των Ιδεών, ΕΚΠΑ

—

Τη σελίδα αυτή δεν τη φτιάχνουν επαγγελματίες κριτικοί βιβλίου. Γράφεται από αναγνώστες που απευθύνονται σε αναγνώστες για να τους μιλήσουν για κάποιο βιβλίο που τους συνεπήρε. Αν θέλετε να μοιραστείτε όσα νιώσατε διαβάζοντας ένα βιβλίο, στείλτε το κείμενό σας (το πολύ 700 λέξεις) στο [email protected]