Γιατί τόση βία σήμερα;

Η επιθετικότητα, μιλώντας ψυχαναλυτικά, αποτελεί μια βασική ενόρμηση. Η ψυχανάλυση μας έμαθε ότι δύο είναι οι βασικές ενορμήσεις, η ερωτική-σεξουαλική (για τον Φρόιντ αυτή δεν έχει να κάνει μόνο με τη σεξουαλικότητα αλλά με την ευρύτερη έννοια της αγάπης και του έρωτα, είναι δηλαδή μια κίνηση ζωής) και η επιθετική.

Ποια είναι η θεολογική προσέγγιση για την επιθετικότητα; Ο Θεός έχει δώσει στον άνθρωπο, μεταξύ των άλλων, το δώρο μιας δύναμης, που στα πατερικά κείμενα ονομάζεται ανδρεία. Εναν δυναμισμό που προσθέτει ισχύ σε ό,τι κάνει. Γιατί χρειαζόταν ο άνθρωπος αυτό το δώρο; Για να μπορεί να πολεμάει ενάντια στο κακό και στην αμαρτία χρειαζόταν μια δύναμη που θα του έδινε την ενέργεια να στραφεί στον Θεό, να υπερνικήσει όλα τα εμπόδια που υπάρχουν στη σχέση του με τον Θεό και τους ανθρώπους. Επομένως ο δυναμισμός αυτός θεολογικά έχει θετικό πρόσημο. Οταν όμως αυτός στρεβλώνεται και ο άνθρωπος τον χρησιμοποιεί με προβληματικό τρόπο και όχι για τον σκοπό για τον οποίο πλάστηκε, τότε παίρνει τη μορφή επιθετικότητας και βίας.

Είναι κάθε μορφή επιθετικότητας και βίας κακή; Προφανώς όχι. Αν δούμε στον δρόμο έναν δυνατό να χτυπάει έναν αδύναμο, π.χ. ένα παιδί, ή να θέλει να βιάσει μια γυναίκα, θα τρέξουμε και θα ασκήσουμε βία πάνω του για να ελευθερώσουμε το θύμα από τα χέρια του. Αυτός είναι μεν ένας δυναμισμός, είναι όμως και επιθετικότητα: μπορεί να ασκήσουμε βία αλλά με σκοπό που αποβλέπει στη σωτηρία του θύματος. Αυτό είναι το θετικό πρόσημο για το οποίο δόθηκε αυτή η δύναμη. Εξαιτίας όμως των προσωπικών περιπετειών του καθενός μας, του πώς μεγάλωσε και τι στρεβλώσεις έχει υποστεί, μετατρέπεται αυτή η δύναμη σε κακή επιθετικότητα, δηλαδή στη συνήθη βία που γνωρίζουμε.

Υπάρχουν τρεις παράγοντες οι οποίοι δαμάζουν αυτήν την επιθετικότητα και τη μεταποιούν. Οταν ο άνθρωπος δεχτεί καλή επίδραση αυτών των τριών παραγόντων, μετατρέπει την επιθετικότητα σε κάτι καλό και εποικοδομητικό. Οι παράγοντες αυτοί είναι ο πολιτισμός, η αγωγή και η θρησκευτικότητα.

Στην εποχή μας, μέσα σε ποιο κλίμα ασκεί βία ένα παιδί ή ένας έφηβος; Εδώ και αρκετά χρόνια παρατηρείται μια παγκόσμια αποδιοργάνωση και έχει εκλείψει η παλαιά σταθερότητα η οποία υπήρχε στη Δύση. Τοπικοί πόλεμοι υπήρχαν πάντοτε, κυρίως όμως στον Τρίτο Κόσμο, αλλά πλέον έχουμε και στον δυτικό κόσμο πολέμους, έχουμε ανεργία, οικονομική αστάθεια, μετανάστευση. Αυτοί όλοι οι παράγοντες της παγκόσμιας αποσταθεροποίησης ευνοούν τη βία, διότι δημιουργούν άγχος και θυμό. Αυτό το κλίμα αναπνέει ένας νέος - όλοι οι ανήλικοι σήμερα, οι κάτω των 18 ετών, έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει μέσα σε αυτό το διεθνές κλίμα.

Μια άλλη διεθνής εξέλιξη είναι η χαλάρωση του κοινωνικού ιστού και των στηρικτικών δικτύων. Στον δυτικό κόσμο αποδιοργανώνεται ο θεσμός της οικογένειας, και στενής και ευρύτερης, οπότε λιγοστεύουν τα στηρικτικά δίκτυα. Αυτός λοιπόν είναι ένας πρόσθετος παράγοντας άγχους και θυμού, που μεταφράζονται μετά σε επιθετικότητα και βία.

Μια άλλη νεότερη διεθνής εξέλιξη είναι ο αυξανόμενος μηδενισμός με τη σχετικοποίηση της ηθικής. Αυτό είναι γέννημα του φαινομένου που λέγεται μετανεωτερικότητα, μιας φάσης του δυτικού πολιτισμού που δεν έχει εντελώς εκτοπίσει τη νεωτερικότητα (παραμένουν οι κατακτήσεις της), αλλά έχει προσθέσει μια στάση αποδόμησης, η οποία υπονομεύει τις κατακτήσεις της νεωτερικότητας. Ενα από τα χαρακτηριστικά του είναι η σχετικοποίηση της ηθικής: «ηθικό είναι αυτό που ο καθένας νομίζει». Η υποκειμενικοποίηση της ηθικής βεβαίως ανοίγει τον δρόμο για φτωχή μετουσίωση της επιθετικότητας.

Ας αναζητήσουμε τώρα παράγοντες που γεννούν βία στην ελληνική κοινωνία. Καταρχήν υπάρχει γενικευμένη ανομία. Εδώ είναι παλιό το φαινόμενο ότι ο Ελληνας έχει πολύ κακή σχέση με τον νόμο από την εποχή που ιδρύθηκε το ελληνικό κράτος. Ποτέ δεν σεβάστηκε ο Ελληνας τον νόμο, είναι περασμένο μέσα στην κουλτούρα του, ο νόμος είναι εχθρός και κοιτάμε να δούμε πώς θα τον παρακάμψουμε.

Ενα άλλο χαρακτηριστικό της ελληνικής κοινωνίας είναι η κουλτούρα δυσπιστίας προς όλους έξω από την οικογένεια, τη στενή και την ευρεία. Εξακολουθεί ακόμη και σήμερα η ελληνική κοινωνία να βασίζεται στην εμπιστοσύνη προς τους συγγενείς, τους δικούς μας ανθρώπους - οι παραέξω δεν μας ενδιαφέρουν, ίσως να είναι και δυνητικά εχθροί. Σε έρευνες, η Ελλάδα έχει υψηλό σκορ στην κουλτούρα δυσπιστίας, ενώ υπάρχουν άλλες χώρες με υψηλή κουλτούρα εμπιστοσύνης, όπως είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες για παράδειγμα, οι οποίες χτίστηκαν πάνω στην έννοια της εμπιστοσύνης.

Επίσης, η ελληνική κοινωνία, μην το ξεχνάμε, έχει ακόμη αναρχικό τρομοκρατικό κίνημα, η μόνη χώρα της Ευρώπης πια! Εδώ και 50 χρόνια, από τη Μεταπολίτευση, υπάρχει μια άλλη μορφή βίας δηλαδή, σταθερά παρούσα, η οποία συνετέλεσε στο να συνηθίσουμε τη βία, να μην αντιδρούμε.

Η ελληνική κοινωνία, επίσης, χαρακτηρίζεται από έντονα κομματικά πάθη, διχαστικές πολιτικές, δημαγωγία. Μελετώντας κανείς την Ιστορία του νεότερου ελληνικού κράτους βλέπει μεγάλο βαθμό πολιτικής βίας, χειροδικίες, επεισόδια μεταξύ οπαδών κομμάτων, βλέπει τον εθνικό διχασμό εδώ και 110 χρόνια, τα αναθέματα, το μίσος μεταξύ κομμάτων, τα χωριστά καφενεία, τους τραμπουκισμούς, τις πολιτικές δολοφονίες - είναι μια πολύ ταραχώδης Ιστορία.

Πέρα από την κοινωνική κουλτούρα, άλλος παράγοντας που προδιαθέτει προς βία βρίσκεται στο να είναι οι γονείς απόμακροι και χωρίς ενσυναίσθηση. Αυτό, πρώτον, δημιουργεί θυμό στους εφήβους και, δεύτερον, δεν δημιουργεί τέτοιες συνθήκες ώστε να εξημερωθεί η επιθετικότητα που ήδη υπάρχει στον άνθρωπο.

Επίσης, ως ασχολούμενος 40 χρόνια με παιδιά και εφήβους, μπορώ πια να πω με σιγουριά ότι έχουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο δεν λαμβάνει υπόψη όλα τα είδη των μαθητών - είναι φτιαγμένο για ειδικές κατηγορίες μαθητών, ενώ περιθωριοποιεί τους υπόλοιπους. Υπάρχουν ευσυνείδητοι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι αγωνίζονται αντίθετα σε αυτό, αλλά μιλώ για τη λογική του συστήματος. Εγώ ο ίδιος έχω συναντήσει πολλά παιδιά και εφήβους, τα οποία σιγά σιγά εκκολάπτουν τη βία μέσα τους και τον θυμό και την οργή εξαιτίας της σχέσης τους με το σχολείο.

Αλλος ειδικός παράγοντας των εφήβων είναι το διαδίκτυο, οι ταινίες και οι σειρές με βία, καθώς και τα βιντεοπαιχνίδια, στον βαθμό που καλλιεργούν τη βία.

Ενα άλλο ατομικό χαρακτηριστικό που συντελεί στη βία είναι η φτωχή αφηρημένη σκέψη και γλωσσική έκφραση μαζί με την απουσία φιλαναγνωσίας. Θα δείτε περισσότερη βία σε παιδιά που δεν διαβάζουν εξωσχολικά βιβλία, περισσότερη βία σε παιδιά που δεν μπορούν να εκφραστούν καλά γλωσσικά.

Επίσης -δεν τελειώσαμε ακόμη με το κοινωνικό πλαίσιο!- έχουμε τις έμμεσες μορφές βίας. Βία δεν είναι μόνο να χτυπάει ένα παιδί ένα άλλο: έχουμε βανδαλισμούς μνημείων, φθορές σχολείων και δημόσιων χώρων. Θα ήθελα πάρα πολύ να δω μια συγκριτική έρευνα στην Ευρωπαϊκή Ενωση για το ποια είναι τα ποσοστά βανδαλισμών σε μνημεία και σχολεία – πάντως στην Ελλάδα το φαινόμενο είναι απαράδεκτα συχνό.

Μετά από αυτήν την περιληπτική επισκόπηση ίσως να μας γεννάται η απορία γιατί δεν υπάρχει ακόμη περισσότερη βία μεταξύ των νέων! Οντως αναπνέουν μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον το οποίο δημιουργεί συνθήκες βίας. Φαίνεται πως η νεολαία μας διαθέτει ακόμη αντισώματα.

Θα εξετάσουμε τώρα, με κάθε δυνατή συντομία, πέντε διαφορετικά είδη βίας. Διαφέρουν ως προς τα ψυχολογικά κίνητρα.

Βία ως «λύση» προβλημάτων ταυτότητας (σε εισαγωγικά γιατί ποτέ δεν είναι λύση). Εδώ έχουμε έναν έφηβο ή νεαρό ενήλικα, ο οποίος αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα ταυτότητας, σύγχυση γύρω από το ποιος είναι, νιώθει ψυχικό κενό, οπότε πιέζεται να πράξει κάτι. Συχνά οι λύσεις που του προσφέρονται είναι να εδραιώσει μέσα του μια κακή ταυτότητα, δηλαδή να γίνει κακός, να ενταχθεί σε μια ομάδα, μια συμμορία νέων, κάτι το οποίο προτιμά παρά να μην έχει καθόλου ταυτότητα. Το ψυχικό κενό δεν αντέχεται, προτιμά κάποιος να είναι κάτι κακό παρά να μην ξέρει τι είναι, να μην είναι τίποτα.

Βία ως χρήση του άλλου. Πίσω από αυτήν τη μορφή βίας υπάρχει ο καταναλωτισμός, η εμμονική αναζήτηση απόλαυσης. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην κατανάλωση ανθρώπων πλέον και εδώ μπαίνει και η πορνογραφία. Η σεξουαλική βία, η οποία έχει αυξηθεί πολύ τα τελευταία χρόνια και σε ενήλικες, όχι μόνο σε νέους, έχει πίσω της την πορνογραφία σε μεγάλο βαθμό και την καταναλωτική νοοτροπία, δηλαδή ο άλλος γίνεται αντικείμενο για την ευχαρίστησή μου. Παίζει ρόλο εδώ η μεταμοντέρνα έμφαση στη στιγμή, στην εμπειρία, στην αδρεναλίνη. Σε αυτήν την περίπτωση ο άλλος δεν υπάρχει ως ξεχωριστό πρόσωπο, είναι προέκταση του εαυτού μου, και χρειάζομαι να τον χρησιμοποιώ εγώ για δική μου ευχαρίστηση.

Βία ως ψυχική καθήλωση. Συνήθως παρατηρούμενη σε μεγάλες ομάδες (έθνη, αθλητισμός), χαρακτηρίζεται από την ακατέργαστη λογική τού άσπρο-μαύρο: ο καλός κόσμος είναι της δικής μου ομάδας, ενώ οι άλλοι είναι κακοί, οπότε κάποιες φορές γίνεται μοιραίο αυτό. Δεν έχει εξελιχθεί ο ψυχισμός ώστε να βλέπει και καλό στον άλλον, και κακό στον εαυτό. Το ίδιο φαινόμενο, σε συλλογικό επίπεδο, υπάρχει και στα κόμματα, ειδικά στην Ελλάδα, και βλέπει κανείς να διαφωνούν τα κόμματα σε άλλες δυτικές χώρες αλλά να μπορούν να συνεργαστούν, ενώ στη χώρα μας αδυνατούν.

Βία ως ξόρκι κατά του πόνου και της μειονεξίας. Εδώ έχουμε την περίπτωση του bullying. Οτιδήποτε μπορεί να προσληφθεί από ένα παιδί ως μειονέκτημα, είτε θέμα υγείας, είτε καταγωγής, είτε κοινωνικού περιθωρίου, είτε ως ανήκον σε θεωρούμενη κατώτερη φυλή, αυτό γεννάει άγχος. Πώς ξορκίζεται αυτό το άγχος; Με την περιθωριοποίηση και τον εκφοβισμό, με τη βία. Γιατί; Διότι έτσι πιστοποιώ τη δική μου ανωτερότητα, ότι εγώ ανήκω στους προνομιούχους οι οποίοι είναι δυνατοί, δεν είναι οι αδύναμοι που έχουν ανάγκη από την ευσπλαχνία των άλλων.

Βία ως ανδροκεντρική στάση. Εδώ έχουμε τη βία κατά των γυναικών και κατά των ΛΟΑΤΚΙ. Με αυτόν τον τρόπο τα αγόρια επιβεβαιώνουν τον ανδρισμό τους, δηλαδή με το προσωπείο του σκληρού σιγουρεύονται πως είναι αρκετά άντρες. Αν η γυναίκα έχει διαφοροποιηθεί και αμφισβητήσει τη στάση τους και έχει μια άλλη επιθυμία και πορεία, γίνονται έξαλλοι και μπορεί να φτάσουν και στη γυναικοκτονία. Αυτοί οι άνδρες έχουν άγχος απέναντι στην ισότητα των φύλων και στη γυναικεία επιθυμία. Δεν επιτρέπεται η γυναίκα να έχει επιθυμίες που διαφοροποιούνται από αυτές που ο σύντροφός της θέλει. Επίσης δεν είναι τυχαίο ότι η ομοφοβία και η τρανσφοβία είναι συχνότερες στους άνδρες απ’ ό,τι στις γυναίκες.

Η βία εδώ χρησιμοποιείται για να αποφύγουν την εγγύτητα, διότι αυτοί οι άντρες έχουν μεγάλη αγωνία απέναντι στην εγγύτητα, μην έρθουν κοντά πολύ και νιώσουν συναίσθημα έντονο, διότι τότε φοβούνται ότι θα τους υποτάξει η γυναίκα, άμα βγει συναίσθημα έντονο μέσα τους. Αυτό κατάγεται από την παλιά αγωνία μην τους υποτάξει η μητέρα. Το αγόρι έχει μια τέτοια αγωνία, ειδικά στις μεσογειακές χώρες όπου είναι πολύ ισχυρή η θέση της μητέρας.

Τι μπορεί να λειτουργήσει ως πρόληψη και θεραπεία;

Πρώτον, ένα σημείο-κλειδί είναι η ζωντανή σχολική κοινότητα, η οποία αλλάζει το κλίμα στο σχολείο, εκπαιδεύει στη συνύπαρξη και στην αλληλεγγύη, καλλιεργεί ιδανικά διότι αναλαμβάνονται δράσεις σημαντικές, βοηθά στη συμφιλίωση και εν γένει βγάζει τα καλύτερα στοιχεία των μαθητών στην επιφάνεια.

Επίσης χρειάζεται να εντοπίσουμε τα θύματα. Δεν αποφασίζουν να μιλήσουν τα θύματα πάντοτε, αργούν πολλές φορές, οπότε λαμβάνει χώρα για καιρό το κακό και το λένε μετά από μεγάλο διάστημα. Ακόμη είναι αναγκαίο να βρεθούν τα παιδιά εκείνα που άθελά τους έλκουν τον εκφοβισμό και την κακοποίηση, ώστε να βοηθηθούν να αλλάξουν.

Επίσης χρειάζεται να καλλιεργήσουμε την ισοτιμία των φύλων και διδακτικά, δηλαδή με αφορμή διάφορα μαθήματα να περάσει αυτό ρητά, αλλά και βιωματικά. Θα μπορούσαν να υπάρξουν δράσεις όπου θα λειτουργήσει αυτή η ισοτιμία στην πράξη.

Χρειαζόμαστε, ακόμη, οι δομές ψυχικής υγείας να στελεχωθούν επαρκώς. Η Ελλάδα βρίσκεται σε απαράδεκτο σημείο ακόμη ως προς το ζήτημα της αποκέντρωσης της ψυχικής υγείας. Πρέπει να αναπτυχθούν δομές στην περιφέρεια και να συνδεθούν με τα σχολεία.

Απαραίτητη είναι η προσοχή μας το θύμα να μη γίνει θύτης, διότι υπάρχει ο γνωστός κύκλος της βίας. Ακόμη, χρειάζεται φαντασία για να θεσπίσουμε προσφορά κοινωνικής διορθωτικής εργασίας. Σήμερα οι νεαροί ενήλικες θύτες απλώς φυλακίζονται, δεν προσφέρουν κοινωνική εργασία.

Κλείνοντας, ο Τάσος Λειβαδίτης ήταν μια σπάνια προσωπικότητα, αριστερός, με εξορίες, ο οποίος στο τέλος της ζωής του έγραψε ποιήματα σαν προσευχές προς τον Θεό. Διέθετε βαθιά ανθρωπιά και έτσι συνέλαβε αυτό το πρόβλημα που είναι υπεράνω της προσωπικής μας ενόχλησης από τους θύτες. Λέει:

«Στο τέλος πάντα ο δολοφόνος και το θύμα θα πάρουν τον ίδιο δρόμο, γιατί σημασία έχει ποιος θα πεθάνει με λιγότερη μοναξιά»… Δηλαδή μίλησε για τη δυστυχία και του θύτη. Αυτόν ο οποίος υπήρξε θύμα κρατικής βίας, τον άγγιξε εξίσου και η δυστυχία του θύτη!

Και από την άλλη, ο περίφημος αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, τον 14ο αιώνα, γράφει: «Οποιος στρέφεται κατά άλλων ανθρώπων και τους μισεί ή τους κακοποιεί, αυτός πολεμάει τον ίδιο τον Χριστό»! Αυτό είναι το ειδικό βάρος της χριστιανικής πίστης, να μπορείς να δεις τον Θεό στο πρόσωπο κάθε ανθρώπου.

Βιβλιογραφικές προτάσεις

■ π. Βασιλείου Θερμού, Το αύριο συμβαίνει σήμερα: συζητήσεις με τον Κώστα Παππά και τον Αντώνη Μακατούνη. Πορφύρα, 2021.
■ π. Βασιλείου Θερμού, Ξεκλειδώνοντας τις σχέσεις. Αρχονταρίκι, 2018.
■ Βία στην πόλη: η Ψυχανάλυση συνομιλεί με τις Επιστήμες του Ανθρώπου (συλλογικός τόμος). Αρμός, 2021.
■ Ιαν Λέσλι, Μετά τη διαφωνία, τι; Γιατί οι διαφωνίες μάς χωρίζουν και πώς μπορούν να μας φέρουν κοντά. Πρώτη Υλη, 2022.

* Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, πρώην καθηγητής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθήνας
Το κείμενο είναι απόσπασμα από σχετική ομιλία