Η υλική βάση του αρχαίου πολιτισμού

Κάθε φορά που στήνεται μια εθνικιστική εκστρατεία, ανασύρονται τα σύμβολα και οι μορφές της ελληνικής αρχαιότητας. Κάποιες φορές αυτή η προσπάθεια λαμβάνει κωμικές διαστάσεις­· οι μασκαρεμένοι «Μεγαλέξανδροι» ήταν ένα σταθερό ντεκόρ στα εθνικιστικά συλλαλητήρια για το «όνομα της Μακεδονίας». Αν πάμε σε ένα πιο σοβαρό επίπεδο, προκύπτει το ερώτημα: Πού στηριζόταν, για παράδειγμα, η Αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία που «έδωσε τα φώτα» στον σύγχρονο πολιτισμό – όπως επαναλαμβάνουν αμέτρητα βιβλία, εκθέσεις και βέβαια η τουριστική βιομηχανία;

Το βιβλίο του Δημήτρη Ι. Κυρτάτα «Δούλοι, δουλεία και δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα», που επανακυκλοφορεί από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, μας βοηθάει να πιάσουμε το νήμα των απαντήσεων.

Γράφει στον πρόλογό του ο συγγραφέας: «Οι δούλοι στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα βρίσκονταν παντού: στη στεριά και τη θάλασσα, στους αγρούς και τους κάμπους, στα εργαστήρια και τα ορυχεία, στα αρχοντικά των πλουσίων και σε καλύβια φτωχών, σε δημόσιες υπηρεσίες και ιδιωτικές επιχειρήσεις, στην εκπαίδευση και στις παλαίστρες, στις αγορές και τις θρησκευτικές τελετές, στις φυλακές και τις διασκεδάσεις. Η παρουσία τους σε όλες πρακτικά τις ασχολίες και τις δραστηριότητες ήταν τόσο έντονη, ώστε τους καθιστούσε συχνά σχεδόν αόρατους: όπως περνά κάποτε απαρατήρητη στον σύγχρονο κόσμο η μισθωτή εργασία, που θεωρείται απολύτως αυτονόητη, δεδομένη και φυσιολογική.

[…] Μολονότι ουδείς αγνοεί την ύπαρξη της δουλείας, για χρόνια γράφονταν (και συνεχίζουν κάποτε να γράφονται) ιστορίες του ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου χωρίς να αναφέρονται σε αυτήν. Αυτό ισχύει σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό στις φιλοσοφικές και φιλολογικές πραγματείες καθώς και σε όσες σχετίζονται με την τέχνη ή τον πολιτισμό, ενώ τα πολιτικά συστήματα αναλύονται συνήθως σαν να μη συνδέονταν με τον θεσμό της δουλείας. Οι προσεγγίσεις αυτές ωστόσο φτωχαίνουν την κατανόηση της αρχαιότητας».

Από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου μάς αποκαλύπτονται οι «εξοντωτικές συνθήκες διαβίωσης των δούλων που κατέληγαν στα μεταλλεία», όπως του Λαυρίου: «Κατά τον Διόδωρο, μοναδική τους ελπίδα ήταν συχνά ο θάνατος». Λίγο παρακάτω διαβάζουμε ότι «η Αθήνα φημιζόταν για τα κρατικά της πορνεία, στα οποία εργάζονταν δούλες. […] Κανένας περιορισμός δεν φαίνεται να ίσχυε στην κλασική Ελλάδα για τέτοιου είδους αξιοποίηση των υπόδουλων γυναικών. Οι τρέχουσες ηθικές αντιλήψεις επέτρεπαν τη σχεδόν απεριόριστη σεξουαλική εκμετάλλευση των δούλων, γυναικών και ανδρών». Σε τέτοιες περιγραφές ταιριάζει ως σχόλιο η θέση του Βάλτερ Μπένγιαμιν: «Δεν έχει υπάρξει ποτέ τεκμήριο πολιτισμού που να μην είναι ταυτόχρονα τεκμήριο βαρβαρότητας».

Και βέβαια τη ζήτηση για δούλους την κάλυπτε το δουλεμπόριο. Οπως αναφέρει ο Δ. Κυρτάτας: «Για το δουλεμπόριο της κλασικής Ελλάδας οι πληροφορίες είναι περιορισμένες. Οι αρχαίοι συγγραφείς απέφυγαν συστηματικά κάθε αναφορά στην οικονομική αυτή δραστηριότητα η οποία, αν και πολύ διαδεδομένη, ήταν δυσφημιστική για όσους την ασκούσαν. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι οι Ελληνες, σε μία από τις ελάχιστες αναφορές που τους γίνονται στην Παλαιά Διαθήκη πριν από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, θεωρούνταν κατεξοχήν δουλέμποροι. Στον Ιεζεκιήλ (27:13 κ.ε.), που συντάχτηκε την εποχή του Σόλωνα, η Ελλάς, σύμφωνα με τη μετάφραση των Ο’, εμφανίζεται ως εμπορευόμενη ψυχές ανθρώπων».

Ο συγγραφέας, όμως, δεν περιορίζεται στην περιγραφή της κατάστασης των δούλων. Μπαίνει και στα βαθιά νερά της διερεύνησης του θεσμού της δουλείας κυρίως από μαρξιστική σκοπιά. Αυτό είναι απαραίτητο για να γίνει κατανοητό ότι η δουλεία δεν ήταν κάποια περιθωριακή κηλίδα σε μια σκοτεινή γωνιά του αρχαίου πολιτισμού, αλλά το θεμέλιο στο οποίο στηριζόταν ο τότε κυρίαρχος τρόπος παραγωγής. Το βιβλίο ανατρέχει και στα στοιχεία για τους πληθυσμούς αλλά και στην οικονομική σημασία της εργασίας των δούλων για την άρχουσα τάξη της αρχαιότητας. Με άλλα λόγια, ρίχνει φως στην υλική βάση του αρχαίου πολιτισμού.

Μέσα στην προσπάθεια αυτή ο Δ. Κυρτάτας παρουσιάζει μέσα σε λίγες σελίδες την άνοδο και την πτώση των κοινωνιών που στηρίχτηκαν στον δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής. Η δουλεία είχε και παρελθόν –τις ρίζες του τις εξετάζει συνοπτικά ο συγγραφέας– και μέλλον, άλλωστε το δουλεμπόριο που ερήμωσε την Αφρική ήταν μία από τις όψεις της φρίκης που σημάδεψε την ανάδυση του καπιταλισμού. Ομως, στη συγκεκριμένη περίπτωση μιλάμε για μια κοινωνία όπου η άρχουσα τάξη της αποσπάει το κρίσιμο τμήμα του πλεονάσματος που παράγεται και είναι απαραίτητο για τη συνέχιση της κυριαρχίας της μέσα από την εργασία των δούλων.

Γενικότερα, οι μαρξιστικές έννοιες της κοινωνικής τάξης και του τρόπου παραγωγής που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας είναι απαραίτητες για να γίνει δυνατή η κατανόηση της Ιστορίας, του τρόπου με τον οποίο αλλάζει η κοινωνία. Αλλιώς μένουμε με ένα βουνό ασύνδετων εμπειρικών στοιχείων και ευρημάτων ή –στη χειρότερη περίπτωση– με την Ιστορία ως πράξη και ιδέες των «μεγάλων ανδρών», πολύ σπάνια γυναικών.

Το βιβλίο του Δ. Κυρτάτα εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1987 και ήταν εξαντλημένο από δεκαετίες. Αξίζει να διαβαστεί και για την προσεκτική τεκμηρίωσή του και για την προσιτή γλώσσα του και για τα θεωρητικά, μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιεί. Είναι σελίδες της Αρχαίας Ιστορίας όπως δεν τη βλέπουμε ποτέ. Ενα εξαιρετικό βοήθημα για να γνωρίσουμε την πραγματική εικόνα της κοινωνίας των «αρχαίων προγόνων μας» και τις «[…] εγγενείς αντιφάσεις ενός πολιτισμού που τόσο συχνά υμνούσε την ελευθερία, ενώ επέμενε πάντα στον θεσμό της δουλείας».

● Ο Δημήτρης Ι. Κυρτάτας είναι ιστορικός της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Δίδαξε Αρχαία Ιστορία στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, του οποίου είναι σήμερα ομότιμος καθηγητής

♦ Συζήτηση για τη δουλεία στην αρχαιότητα με αφορμή την παρουσίαση της επανέκδοσης του βιβλίου οργανώνει το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο στην ΕΣΗΕΑ (Ακαδημίας 20, αιθ. 1ου ορόφου) την Τρίτη 25 Φεβρουαρίου στις 7 μ.μ. με ομιλητές την Ευτυχία Μπαθρέλλου, ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, τον Κώστα Βλασόπουλο, καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, και τον συγγραφέα του βιβλίου και ομότιμο καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Δημήτρη Κυρτάτα