Ο πολιτισμός της πέτρας στη Λέσβο

Το συναρπαστικό λεύκωμα «Οι πετράδες της Λέσβου. Κοινωνικά δίκτυα, τεχνικές και τοπική ιστορία (1850-1950)» του Χρήστου Ν. Χατζηλία, που εκδόθηκε με τη φροντίδα του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, εξερευνά από το ιδιαίτερο λεξιλόγιο έως την επιρροή στην αρχιτεκτονική όλες τις πτυχές που συνδέονται με την παραδοσιακή τέχνη και τεχνική των λιθοξόων, των γλυπτών, όσων κατασκεύαζαν ξερολιθιές, αλλά και των εργατών σε οικοδομές

Αρχιμάστορες, βοηθοί, χτίστες-εργολάβοι, λιθοξόοι, λιθογλύπτες, πελεκάνοι, τοποθετητές, πεζουλάδες, αγωγιάτες... «Οι πετράδες της Λέσβου» αγάπησαν την πέτρα, έμαθαν την τέχνη της και τις τεχνικές, οργανώθηκαν σε συντεχνίες, έγιναν άριστοι γνώστες των υλικών και επιδέξιοι χρήστες των εργαλείων, δεξιοτέχνες και διακεκριμένοι κατασκευαστές. Ετσι δημιούργησαν απόλυτης καλλιτεχνικής και αισθητικής αρτιότητας οικίες, σχολεία, γεφύρια, κρίνες, βιομηχανικά κτίρια, ελαιοτριβεία, ναούς, καμπαναριά [...] που αποτυπώνουν τον "πολιτισμό της πέτρας" στη Λέσβο».

Η έκδοση του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς «Οι πετράδες της Λέσβου. Κοινωνικά δίκτυα, τεχνικές και τοπική ιστορία (1850-1950)» του φιλόλογου, δρος Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, Χρήστου Ν. Χατζηλία, εξερευνά την παραδοσιακή τέχνη της πέτρας, τις τεχνικές της, τις λιθόχτιστες κατασκευές και τους μάστορες σε δύο σπουδαία μαστοροχώρια της βορειοδυτικής Λέσβου, το Σκαλοχώρι και την Ανεμότια.

«Οταν πήγαινες στη διασταύρωση λίγο πιο πέρα, άκουγες 15-20 ματρακάδες να πελεκάν και ξαφνιαζόσουν. Τακ-τακ,τακ-τακ. Ελεγες: Πέρδικες κακαρίζουν; Τι είναι; Να συνέλθεις να καταλάβεις αν είναι πετράδες ή πέρδικες που κακαρίζουν» αφηγείται ο «πετράς» Θεόκλητος Ατζέμης (γεν. 1928), πελεκάνος-λιθοξόος από την Ανεμότια, και ζωντανεύει την εικόνα της εποχής που σήμερα φαντάζει αδιανόητη. Ο όρος «πετράς», όπως εξηγεί ο συγγραφέας, «καλύπτει τους εργαζόμενους στο σύνολο "των επαγγελμάτων της πέτρας", δηλαδή τους λιθοξόους των λατομείων, τους μεταφορείς της πέτρας, τους λιθογλυπτες, τους εργαζόμενους στην οικοδομή μαστόρους και εργάτες (χτίστες και τοποθετητές πέτρας), τους συναφείς με την οικοδομή επαγγελματίες [...] καθώς και τους τεχνίτες ξερολιθικών κατασκευών».

Η μελέτη του Χρήστου Χατζηλία ολοκληρώθηκε έπειτα από πολυετή έρευνα σε διαφορετικά επίπεδα και επικεντρώνεται στα δίκτυα των μαστόρων-πετράδων της Λέσβου, στα οικοδομικά τους έργα, στην ανάδειξη της τοπικής μικροϊστορίας καθώς και στα ευρύτερα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα του ανατολικού Αιγαίου κατά τον 19ο και 20ό αιώνα. Επιπλέον βασίστηκε στις προφορικές μαρτυρίες των παλιών πετράδων και σε πληροφορίες από συνεντεύξεις τους, ώστε να αποτυπώσει το ευρύ δίκτυο εργασιών και τη «διαδρομή» της πέτρας, τη διαμόρφωση των οικογενειακών εργαστηρίων, την κινητικότητα των πετράδων εντός και εκτός Λέσβου, τον κατάλογο των πιο αντιπροσωπευτικών έργων, τις κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους της λιθοξοϊκής εργασίας.

«Στόχος της μελέτης είναι η διερεύνηση των παραγόντων εκείνων που συνετέλεσαν στην αρχιτεκτονική φυσιογνωμία την οποία εν πολλοίς διατηρούν και σήμερα η πόλη της Μυτιλήνης και τα χωριά της Λέσβου» σημειώνει ο συγγραφέας στην εισαγωγή της έκδοσης. Για τα δύο χωριά, το Σκαλοχώρι και την Ανεμότια, αναφέρει ότι «οι οικισμοί δημιουργήθηκαν πιθανότατα κατά τους Υστεροβυζαντινούς χρόνους και συνέχισαν να υπάρχουν αδιαλείπτως μέχρι σήμερα, αφού αναφέρονται συνεχώς από αρχειακές πηγές, ιστοριογράφους και περιηγητές. Αυτή η συνέχεια σε χωροχρονική κλίμακα, σε συνάρτηση με τη δραστηριοποίηση σημαντικού αριθμού κατοίκων στην οικοδομική κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, καθιστά τα δύο αυτά χωριά αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις "παραδοσιακών" οικισμών ικανών να αποτυπώσουν το μέγεθος του μελετώμενου φαινομένου σε παλλεσβιακό επίπεδο».

Ο συγγραφέας εξερευνά τη θέση των πετράδων στη λεσβιακή κοινωνία και τον τρόπο ζωής τους, τις συντεχνίες των οικοδομικών επαγγελμάτων, τα δίκτυα των μαστόρων και την κινητικότητα των συνεργείων. «Η δομή της συντεχνίας των πετράδων, όπως κάθε συντεχνίας, αποτελούνταν από τρία βασικά κύτταρα: τους πρωτομάστορες ή αρχιμάστορες και τους μάστορες (τουρκ usta), τους βοηθούς μάστορα, καλφάδες (τουρκ kalfa) και τους μαθητευόμενους ή τσιράκια (τουρκ. cirak)».

Η ενασχόληση μάλιστα με την πέτρα αποτυπώνεται σε επίθετα, ιδιαίτερα στην Ανεμότια, όπου καταγράφονται επίθετα όπως «Κάλφας, Γιαπιτζής, Μοναρετζής, Καλφαβασίλης...». Σχετικά με τα βαφτιστικά ονόματα μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση που προέκυψε από τα Δημοτολόγια είναι ότι «μετά τις μετακινήσεις των πετράδων και άλλων εργαζομένων στα οικονομικά κέντρα της μικρασιατικής ακτής κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, και την επαφή τους με την εκεί αστική και εργατική τάξη, πολλαπλασιάστηκαν οι γάμοι, οι κουμπαριές και οι ονοματοδοσίες με ονόματα βυζαντινής ή αρχαιοελληνικής προέλευσης (Χριστόδουλος, Θεόκλητος, Δουκάκης, Δούκας, Ανδρόνικος, Θουκυδίδης, Ευρυβιάδης, Μιλτιάδης, Αριστείδης, Τιμολέων, Αλέξανδρος, Σοφοκλής, [...] Ερμιόνη, Ισμήνη, Λεσβία, Κρινάνθη, Σωφρονία, Τερψιθέα, Χριστονύμφη, Ευρίλεια, κ.ά.)».

«Οι πετράδες της Λέσβου» είναι μια έκδοση με πολλά ιστορικά στοιχεία, που καταφέρνει να γίνει ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα το οποίο απευθύνεται και στο ευρύ κοινό, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό που αποτυπώνει τον «πολιτισμό της Πέτρας στη Λέσβο» και παρουσιάζει ενδεικτικά δείγματα χτισμάτων από το Σκαλοχώρι και την Ανεμότια.

Η νέα έκδοση του ΠΙΟΠ «εμπλουτίζει τις βιβλιογραφικές συμβολές του Ιδρύματος στο πεδίο των παραδοσιακών τεχνικών και του υλικού πολιτισμού», όπως αναφέρει το Ιδρυμα. Ο Γιώργος Χατζηνικολάου, πρόεδρος Δ.Σ. ΠΙΟΠ, αναφέρει: «Προϊόν μακράς ενασχόλησης του συγγραφέα με το θέμα, η μελέτη αυτή εντάσσεται, εκτός των άλλων, και σε μια ιδιαίτερα ευτυχή συγκυρία, καθώς από το 2015 η Τέχνη της Ξερολιθιάς έχει εγγραφεί στο Εθνικό Ευρετήριο Αϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και από το 2018 στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Αϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, της ΟΥΝΕΣΚΟ» και εύχεται η έκδοση να τύχει θερμής υποδοχής «από την επιστημονική κοινότητα όσο και από το ευρύ κοινό».