Νέες τεχνολογίες και λογοτεχνική κριτική

Το ερώτημα που έρχεται στον νου είναι: Μπορούν οι νέες τεχνολογίες και η εφαρμοσμένη στις λογοτεχνικές μελέτες πληροφορική να ικανοποιήσουν, και με ποιο τρόπο, αυτές τις προσδοκίες; Η πρώτη σημαντική προσφορά των νέων τεχνολογιών στη λογοτεχνική κριτική, όποια κι αν είναι η μεθοδολογία που ακολουθούμε, είναι η δυνατότητα αποθήκευσης και χρήσης μιας τεράστιας ποσότητας πληροφοριών, αυτών που αυστηρά αναφέρονται στην ανάλυση του κειμένου (γλωσσικών, υφολογικών, θεματικών κ.ά.), αλλά και εκείνων που είναι σχετικές με τη λογοτεχνία, την Ιστορία, την τέχνη, τη φιλοσοφία, τη μουσική, την επιστήμη και κάθε τι που μπορεί να συμβάλει στην κριτική σκέψη, με την πλατιά έννοια του όρου.

Η χρήση μεγάλων αρχείων, αφιερωμένων στην ανάλυση των κειμένων από γλωσσολογική και υφολογική πλευρά, μπορεί να λύσει πολλά από τα προβλήματα (κυρίως χρόνου και χώρου) που εμφανίζονται στα παραδοσιακά δελτία: πράγματι, αυτή η δυνατότητα έγινε αμέσως αντιληπτή από εκείνους που μπορούν να επωφεληθούν από εργαλεία ικανά να περιορίσουν τη χειρωνακτική εργασία. Θα πρέπει βέβαια να αναρωτηθούμε σ’ αυτό το σημείο αν με τη χρήση ψηφιακών αρχείων στο λογοτεχνικό επίπεδο η ποσότητα μετατρέπεται σε ποιότητα και αν οι νέοι ορίζοντες έρευνας δεν οδηγούν σε μια αλλαγή των θεωρητικών αρχών και μεθοδολογιών που συνήθως εφαρμόζονταν.

Είναι όμως μόνο η επιτάχυνση της συλλογής και της εξέτασης των δεδομένων που ευνοεί τα πιο αποτελεσματικά, τα πιο διαρθρωμένα συμπεράσματα και ανοίγει τους πρωτόγνωρους ορίζοντες της έρευνας ή συμβαίνει κάτι το αληθινά καινούργιο; Από πολλούς η αληθινή επανάσταση στις μελέτες της λογοτεχνικής κριτικής εντοπίζεται όχι τόσο στη δυνατότητα αναλύσεων ακριβείας, όσο στην εισαγωγή της υπερκειμενικής διάστασης, που σηματοδοτεί μια νέα εποχή στη μελέτη των λογοτεχνικών έργων. Στο υπερκείμενο θα πρέπει να επιβεβαιώσουμε τις μεταμορφώσεις της λογοτεχνικής κριτικής σε σχέση με την πληροφορική. Στο υπερκείμενο θα πρέπει να βασίσουμε τη θεωρητική έρευνα που μπορεί να αγγίξει ανεξερεύνητα πεδία.

Η κριτική ανάγνωση, όπως υποστηρίζουν οι θεωρητικοί του υπερκειμένου εφαρμοσμένου στη λογοτεχνία όταν μιλούν για το πέρασμα χωρίς όρια από το ένα κείμενο στο άλλο, αντιστοιχεί με τη θαλασσοπορία που ακολουθούν οι τουρίστες, που δεν ενδιαφέρονται να χαράξουν ρότα, διαλέγοντάς την σύμφωνα με την ομορφιά του τοπίου ή την κατεύθυνση των ανέμων. Αυτός ο τρόπος ναυσιπλοΐας –αυτό το μοντέλο ανάγνωσης– που ήδη συναντάμε σε πολλά κριτικά αναγνώσματα ακόμη και στο έντυπο βιβλίο, τώρα θεωρητικοποιείται από πολλούς ως φυσιολογικό προς τη μορφή του υπερκειμένου.

Από τη στιγμή που υπάρχει ένα συνεχές και (συχνά) τυχαίο πέρασμα από το ένα ντοκουμέντο στο άλλο, ο κριτικός-αναγνώστης που χρησιμοποιεί τις δυνατότητες του υπερκειμένου καταλήγει σε ένα τελικό συμπέρασμα που δεν είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο της ακρόασης ενός μουσικού κειμένου σε CD όταν πατάμε τα πλήκτρα αναπαραγωγής μεμονωμένων κομματιών ανεξάρτητα από την ακριβή σειρά τους. Ανατρέποντας την καθορισμένη από τον συνθέτη ακολουθία, το κομμάτι που ακούγεται είναι κάτι το διαφορετικό: αυτό το αποτέλεσμα, θετικό για μια σύνθεση αυτού του είδους, αλλάζει τη δομή του μουσικού κειμένου που έχει γραφτεί για να εκτελούνται τα μέρη του διαδοχικά.

Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα λογοτεχνικά ή κριτικά κείμενα σε ψηφιακή κατάσταση ή ενταγμένα σε μια υπερκειμενική διάσταση: ο καθένας μπορεί να περνά από το ένα κείμενο στο άλλο, από το ένα απόσπασμα στο άλλο, σε μια «απρόβλεπτη» ακολουθία, υπό την προϋπόθεση να διαλύει την ύπαρξη των μεμονωμένων κειμένων. Είναι αυτό που επιθυμούν οι κριτικοί του μεταμοντερνισμού, για τους οποίους η τυχαία ακολουθία των κομματιών –θα μπορούσαμε να πούμε η ανακατασκευή μιας προκαθορισμένης δομής– είναι πηγή νέων εμπειριών, πόσο μάλλον όταν εξαφανίζεται από τον ορίζοντα η μορφή του συγγραφέα και διαγράφεται κάθε συγγραφικό πρόγραμμα και η γραφή προσλαμβάνει τη λειτουργία πρόφασης για ατομικές διαδρομές και εμπειρίες, που ισοδυναμούν μόνο με μια νέα λογοτεχνική δημιουργία: είναι η κριτική ως αναδημιουργία του κειμένου.

Τώρα, νομίζω, είναι η στιγμή να υπογραμμίσουμε ότι στη μη γραμμικότητα της γραφής αντιστοιχεί η μη γραμμικότητα της ανάγνωσης, με την οποία πιστοποιείται η εξαφάνιση της παραδοσιακής εμπειρίας της ανάγνωσης, που βασίζεται στην αλληλουχία. Στην πραγματικότητα, μια μη γραμμική ανάγνωση ήταν πάντα παρούσα στη δραστηριότητα των έμπειρων αναγνωστών και μελετητών των κειμένων: η φιλολογική πρακτική, όπως και η υπερκειμενικότητα, η κριτική σύγκριση ανάμεσα στα κείμενα, ανάμεσα στους συγγραφείς, προϋπέθεταν ένα συνεχές πέρασμα από τη μια ανάγνωση στην άλλη, πράγμα εμφανές από τα σχόλια και οπωσδήποτε προϋπόθεση για την ίδια την κριτική ανάγνωση.

Μερικοί αναγνώστες θα κινηθούν ανάμεσα στα υλικά του υπερκειμένου σαν να διέσχιζαν τα κύματα με μια εξωλέμβιο ανοικτής θαλάσσης, άλλοι σαν να είχαν μια βαρκούλα με κουπιά που τους επιτρέπει μόνο να παραπλέουν την ακτή. Θα μπορούσαμε να πούμε με μεγαλύτερη ακρίβεια πως όλοι οι αναγνώστες-καπετάνιοι έχουν, μεταφορικά, μια μεγάλη βάρκα (δηλαδή υπολογιστές και κατάλληλα προγράμματα), αλλά η πλειονότητά τους δεν μπορεί να απομακρυνθεί από την ακτή γιατί δεν γνωρίζει ούτε τη «θάλασσα» ούτε τις απαιτούμενες ανάγκες της «πλοήγησης». Το πρόβλημα λοιπόν είναι και πολιτικό: η δημοκρατία αφορά την ποσότητα των γνώσεων ή μόνον την κυριότητα των νέων τεχνολογιών; Τι είδους επίγνωση είναι αναγκαία στον αναγνώστη για να ταξιδέψει μέσα στα κείμενα και ανάμεσα στα κείμενα; Και ποιος παρέχει αυτή την επίγνωση; Ερωτήματα που θα απαντηθούν, αργά ή γρήγορα, ή θα καταλήξουν στον βυθό της φουρτουνιασμένης θάλασσας των κειμένων;

*Ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ