Για τη μαρξική κριτική του καπιταλισμού

Με αφορμή την έκδοση της συλλογής με μεταφράσεις κλασικών κειμένων του Μαρξ από τα μεγάλα οικονομικά έργα του, ο μεταφραστής και επιμελητής της έκδοσης Χρήστος Κεφαλής* συνοψίζει τα κύρια σημεία της μαρξικής κριτικής του καπιταλισμού.

1. Η ιστορικότητα βρίσκεται στο κέντρο της μαρξικής κριτικής του καπιταλισμού. Ο Μαρξ συλλαμβάνει τον καπιταλισμό ως έναν δυναμικό κοινωνικό σχηματισμό το γίγνεσθαι του οποίου καθορίζεται από τις εσωτερικές του αντιφάσεις.

2. Η διαλεκτική μέθοδος του Μαρξ προχωρά από το άμεσα συγκεκριμένο στην αφαιρετική ανίχνευση του θεμελίου και παραπέρα στην εκδίπλωση, λογικοϊστορικά, του συνόλου των φαινομένων της καπιταλιστικής οικονομίας από αυτό το θεμέλιο (ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο).

3. Η ανταλλαγή εμπορευμάτων αποτελεί το «κύτταρο» (θεμέλιο) του καπιταλιστικού σχηματισμού, διακριτικό γνώρισμα του οποίου είναι η γενίκευση αυτής της ήδη παρούσας σε προγενέστερους εκμεταλλευτικούς σχηματισμούς σχέσης. Στο Κεφάλαιο ο Μαρξ ακολουθεί τη διαφοροποίηση της ανταλλαγής εμπορευμάτων σε ανταλλαγή εμπορεύματος με χρήμα ως τη μετατροπή της εργατικής δύναμης σε εμπόρευμα και τον σχηματισμό του κεφαλαίου. Σε αυτό το πλαίσιο εγκαθιδρύει την αξία και την υπεραξία, φωτίζοντας τον μηχανισμό της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και της συσσώρευσης (αξία = η μέσης εντατικότητας κοινωνική εργασία που ενσωματώνεται στο εμπόρευμα και υπεραξία = η διαφορά ανάμεσα στην αξία της εργατικής δύναμης και την αξία του προϊόντος της). Ανιχνεύει ακόμη τη διαδοχή της απόλυτης και της σχετικής υπεραξίας, με το πέρασμα στην τελευταία να σηματοδοτεί τον καθαυτό καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Αποτέλεσμά του είναι η μονοπωλιοποίηση, η απαλλοτρίωση των μικρών καπιταλιστών και η συγκέντρωση του κεφαλαίου σε λίγους καπιταλιστές μεγιστάνες, διαδικασία η οποία καθορίζει και τη δυναμική των ταξικών αγώνων ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο.

Η ερευνητική μέθοδος του Μαρξ συμβαδίζει πλήρως με τις μετέπειτα αναπτύξεις στις φυσικές επιστήμες. Η κβαντική ηλεκτροδυναμική προχωρά παρόμοια από τα στοιχειώδη συμβάντα (ή «κύτταρο») του κβαντικού επιπέδου –μετακίνηση ηλεκτρονίου και φωτονίου και σύζευξη ηλεκτρονίου-φωτονίου– για να δείξει πώς παράγεται από αυτά ο τεράστιος πλούτος των φυσικών φαινομένων.

4. Η καπιταλιστική αναπαραγωγή φωτίζεται στον τόμο ΙΙ του Κεφαλαίου. Χωρίζοντας την καπιταλιστική οικονομία σε δύο τμήματα, παραγωγή μέσων παραγωγής (τμήμα Ι) και παραγωγή μέσων κατανάλωσης (τμήμα ΙΙ), και διερευνώντας τις περιπτώσεις της απλής και της, τυπικής στον καπιταλισμό, διευρυμένης αναπαραγωγής, ο Μαρξ εγκαθιδρύει σημαντικά αποτελέσματα:

Ι. Η ταχύτερη ανάπτυξη του τμήματος Ι από το τμήμα ΙΙ (ο χαρακτήρας του καπιταλισμού ως μια άναρχη, δυσανάλογη ανάπτυξη της παραγωγής για την παραγωγή και όχι για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών).

ΙΙ. Η αξία του συνολικού κοινωνικού προϊόντος χωρίζεται σε τρία μέρη, σταθερό κεφάλαιο, μεταβλητό κεφάλαιο και υπεραξία.

ΙΙΙ. Το κοινωνικό προϊόν πραγματοποιείται μέσα από την ατομική κατανάλωση των εργατών και των καπιταλιστών, αλλά και την παραγωγική κατανάλωση, που περιλαμβάνει την ανταλλαγή μερών του συνολικού προϊόντος ανάμεσα στους καπιταλιστές.

5. Ενώ στον τόμο ΙΙ συζητά το συνολικό κεφάλαιο ως κάτι ενιαίο, στον τόμο ΙΙΙ του Κεφαλαίου ο Μαρξ εισάγει τον χωρισμό του σε ατομικά κεφάλαια και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Εισάγει επίσης τις άλλες κοινωνικές τάξεις (γαιοκτήμονες, μεσοστρώματα), αντί για μια κοινωνία αποτελούμενη αποκλειστικά από εργάτες και καπιταλιστές, όπως στους τόμους Ι και ΙΙ. Η προκύπτουσα συνολική καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής περιλαμβάνει τη διανομή της υπεραξίας ανάμεσα στα ατομικά κεφάλαια (παραγωγικοί καπιταλιστές, κάτοχοι χρηματικού κεφαλαίου, γαιοκτήμονες κοκ.). Ο Μαρξ εξάγει έτσι μια σειρά θεμελιώδεις εγγενείς τάσεις του καπιταλισμού αλλά και τροποποιήσεις των νόμων του στη σφαίρα της διανομής: απόκλιση των τιμών παραγωγής από τις αξίες· πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους· επέκταση της πίστης και της κρατικής παρέμβασης· καπιταλιστικός παρασιτισμός και κρίσεις.

6.Ο ανταγωνισμός εξισώνοντας το ποσοστό κέρδους πρώτα στο εσωτερικό κάθε κλάδου και μετά ανάμεσα σε όλους καθιερώνει ένα μέσο ποσοστό κέρδους. Τα ατομικά κεφάλαια εξισώνονται έτσι κοινωνικά και η υπεραξία μοιράζεται ανάμεσά τους ανάλογα με τη δύναμή τους, δηλαδή το συνολικό μέγεθός τους. Αυτό εμπλέκει αναγκαία μια εγγενή απόκλιση των τιμών από τις αξίες (πέρα από τις εξωτερικές διακυμάνσεις της προσφοράς και της ζήτησης), που απορρέει ιστορικά από την αλληλεπίδραση των κεφαλαίων με την πρόοδο της κοινωνικοποίησης και την αντανακλά. Οι αξίες, ωστόσο, δεν παύουν ποτέ να αποτελούν τον ρυθμιστικό μέσο όρο γύρω από τον οποίο κυμαίνονται οι αποκλίσεις.

Η επιμονή του Μαρξ στον θεμελιώδη χαρακτήρα της αφαίρεσης της αξίας βρίσκει επίσης μια επιβεβαίωση στην κβαντική φυσική. Η τελευταία χρησιμοποιεί αφαιρέσεις όπως η ιδανική μάζα και το ιδανικό φορτίο, τα οποία διαφέρουν από τα πραγματικά μεγέθη, για να επιλύει πρακτικά επιστημονικά προβλήματα.

7. Η πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους επιδρά καθοριστικά στις ιστορικές τύχες του καπιταλισμού. Προκύπτει αναγκαία από τη διαρκή αύξηση της αναλογίας του σταθερού προς το μεταβλητό κεφάλαιο, εξισορροπούμενη μόνο μερικά από την ένταση της εκμετάλλευσης. Μακροχρόνια χτυπά στη ρίζα του το κίνητρο της καπιταλιστικής παραγωγής, τη μεγιστοποίηση του κέρδους ως όρο για την απρόσκοπτη καπιταλιστική συσσώρευση. Η προσπάθεια των επιχειρήσεων να αποφύγουν τις επιπτώσεις της εξασφαλίζοντας μια μονοπωλιακή θέση στην αγορά μέσω τεχνολογικών καινοτομιών ωθεί στις διαρκείς τεχνολογικές επαναστάσεις του καπιταλισμού.

8. Η μονοπωλιοποίηση (σχηματισμός μετοχικών εταιρειών κ.ά.) καθιστά αναγκαία την επέκταση του πιστωτικού συστήματος και την κρατική παρέμβαση. Η πίστη λειαίνει τις τριβές της καπιταλιστικής αναπαραγωγής, γιγαντώνει όμως ταυτόχρονα τον παρασιτισμό του κεφαλαίου (πλασματικά κεφάλαια, δημιουργία ραντιέρηδων που ζουν από κουπόνια).

9. Η ταχύτερη ανάπτυξη της παραγωγής από την αγορά αποτελεί διακριτικό γνώρισμα του καπιταλισμού. Οταν η απόκλισή τους παροξύνεται ξεσπά η κρίση: ένας όγκος παραγωγικών δυνάμεων και κεφαλαίων καταστρέφεται και αποκαθίσταται η διαταραγμένη ισορροπία. Η συνύπαρξη μιας πληθώρας κεφαλαίου με μια εφεδρική στρατιά ανέργων ωθείται στα άκρα στη διάρκεια των κρίσεων.

10. Η πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους επιτείνει τις καπιταλιστικές κρίσεις και περιορίζει τα μέσα άμβλυνσής τους. Η αγωνιώδης προσπάθεια των μικρότερων κεφαλαίων να διασφαλίσουν το μέσο κέρδος –δεδομένο μόνο για τους ισχυρούς παίκτες– ωθεί σε κερδοσκοπικά εγχειρήματα, με αναπόφευκτη συνέπεια τα κραχ. Η εξάντληση των περιθωρίων ανάσχεσης του πτωτικού ποσοστού του κέρδους αναγγέλλει το λυκόφως του καπιταλισμού.

11. Μια σημαντική πτυχή της μαρξικής κριτικής του καπιταλισμού αφορά την κριτική των αστικών αντιλήψεων του συρμού. Οι τελευταίες, μένοντας στα επιφαινόμενα της καπιταλιστικής οικονομίας όπως παρουσιάζονται στη σφαίρα της διανομής, εκλαμβάνουν τις σχέσεις της ως εμπράγματες, φυσικές και αιώνιες πραγματικότητες, καταλήγοντας αδιάλειπτα σε μια απολογία του καπιταλιστικού συστήματος. Σε αυτό το πλαίσιο ο Μαρξ φωτίζει τους φετιχισμούς του εμπορεύματος, του χρήματος και του κεφαλαίου ως τυπικές πλάνες του αστικού νου. Αντιτείνει ότι οι ανεξάλειπτες αντιφάσεις του καπιταλισμού, ιδιαίτερα εκείνη ανάμεσα στην κοινωνικοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας και την ατομική νομή των όρων και των αποτελεσμάτων της, καθιστούν αναγκαία την υπέρβασή του και τη μετάβαση στον σοσιαλισμό.

12.Αν ο νεαρός Μαρξ κάλεσε στην αλλαγή του κόσμου, ο Μαρξ του Κεφαλαίου μάς λέει πώς να τον αλλάξουμε και να τον γνωρίσουμε από τη σκοπιά της αλλαγής του.

*Συγγραφέας, μέλος της Σ.Ε. της «Μαρξιστικής Σκέψης»