Πρόσφατα προβλήθηκε ο ισχυρισμός ότι ο Χριστόδουλος Παμπλέκης είναι «άγνωστος στην εποχή μας, αλλά μέγας». Τι ακριβώς ισχύει; Μάλλον θα μου επιτραπεί να μνημονεύσω δημοσίευμά μου: «Χριστόδουλος ο εξ Ακαρνανίας και Encyclopédie», Ο Ερανιστής, τ.17 (1981) 13-24 που αναδημοσιεύτηκε και στα βιβλία: «Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 1981, 53-66, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», Αθήνα 2005, 363-369, με εκατοντάδες αναφορές σ’ αυτά. Με μια φετινή από λογοτέχνιδα που από την αρχή όμως της μυθιστορίας της υπογραμμίζει ότι «δεν μπορεί να αποτελέσει ακριβή πηγή για τους ερευνητές. Γράφτηκε για την απόλαυση ενός λογοτεχνικού αναγνώσματος». Γιατί τάχα;
Ξαναδιαβάζοντας το «Περί φιλοσόφου» (Βιέννη 1786) μπορούμε να οδηγηθούμε στα ακόλουθα συμπεράσματα:
■ το βιβλίο αυτό το έγραψε ο Χριστόδουλος μεταφράζοντας λήμματα της Εγκυκλοπαίδειας·
■ επομένως δεν πρόκειται γενικά για συλλογιμαίο έργο (Δημαράς 1975: 43-44), αλλά για φιλοσοφική σύνθεση με ενιαία γραμμή (όπως τη διαμορφώνει η συλλογική προσπάθεια των συνεργατών της Εγκυκλοπαίδειας)·
■ δεν μεταφέρει θεωρίες συντηρητικών δυτικών φιλοσόφων της εποχής, αλλά τις προωθημένες απόψεις του γαλλικού εγκυκλοπαιδισμού·
■ είναι η πρώτη γνωστή ελληνική απόδοση εκτενών λημμάτων του πολύτομου έργου που χαρακτηρίστηκε «ιερή συμμαχία ενάντια στον φανατισμό και την τυραννία»· έτσι:
■ προσγειώνει τον φιλόσοφο στα εγκόσμια (12) για να μετατρέψει τη σκέψη του σε «φιλανθρωπία» (12)· «θειότης» του είναι η «πολιτική κοινωνία» (12) και αποστολή του η διερεύνηση των προϋποθέσεων για την απόκτηση της ευδαιμονίας (12) όλων των μελών της που εκπληρώνουν «τα της φύσεως δικαιώματα»·
■ θέτει το πρόβλημα του «despotisme éclairé», θυμίζοντας το σχετικό δίλημμα του Πλάτωνα (14, 13, 49)·
■ υιοθετεί την επίθεση των Διαφωτιστών εναντίον της αρχαιολατρίας και ειδικότερα εναντίον του αριστοτελισμού (64, passim)·
■ παρουσιάζει τις φιλοσοφικές και επιστημονικές θέσεις των «νεωτέρων»·
■ συναινεί στην ιδέα της ιστορικής προόδου («τοιαύτη η τ’ ανθρωπείου πνεύματος φύσις, ως προόδους αεί ποιουμένην, της αυτής δυνάμεις τελειούν δύνασθαι») 352·
■ γνωστοποιεί τους νεωτερισμούς της «υγιούς» ή «πειραματικής φιλοσοφίας» και των «πραγματικών επιστημών» (40, 61, 66, 396)·
■ συμφωνεί με τις φιλοσοφικές και επιστημονικές αντιλήψεις του Newton (167, 135, 236), όπως τις είχε προεκτείνει η Εγκυκλοπαίδεια, σε μια εποχή που ο συμπατριώτης του Σ. Μακραίος (Κούμας 1832:575) επιχειρούσε ν’ αναιρέσει τους νόμους της βαρύτητας·
■ προβάλλει τη φυσική νομοτέλεια (43, 44) και εγκρίνει το μηχανιστικό κοσμοείδωλο, το ρολόι (387)·
■ διαπιστώνει την ενότητα του κόσμου (42) και τη συνέχεια των επιστημών που τον ερευνούν (25)·
■ εναντιώνεται στη «μυθολογική φιλοσοφία» και εξαίρει τη σημασία της «αναλυτικής» (111) μεθόδου στην επιστημονική γνώση της πραγματικότητας·
■ αναζητεί τα αίτια της πλάνης του ανθρώπινου λόγου και μετασχηματίζει τη γνωσιολογία σε «medicina mentis» (63)·
■ καταδικάζει την αυθεντία (το «κύρος») και το «συστηματικόν πνεύμα» (ο «δε σχέδια καταγράφον, συστήματα του παντός οικοδομεί, οις είτα, προς χάριν, ή βίαν, τούτοις αρμόζειν σπεύδει τα φαινόμενα», 67) που, κληρονομημένο από τον αιώνα του Descartes, κινδύνευε να γίνει τροχοπέδη στις επιστημονικές αναζητήσεις·
■ απαιτεί την κάθαρση του «ορθού λόγου» από τη σκοτεινή μεταφυσική που υποθάλπουν τα «της αμαθείας σκότη και της απάτης νέφη» (49)·
■ ξεχωρίζει τον φιλοσοφικό λόγο από τη θρησκευτική πίστη δείχνοντας πως ξέρει να ζει στον «αιώνα της φιλοσοφίας» (D’ Αlembert 1767:3)·
■ συναρτά την ελευθερία του πνεύματος με την αμείλικτη εκμηδένιση των προλήψεων και της «τυφλής» δεισιδαιμονίας·
■ αποδέχεται μια μετρημένη κριτική της θρησκείας και παραθέτει τα επιχειρήματα της νεότερης μεταφυσικής για την ύπαρξη του θεού (54,390)·
■ σχολιάζει τις απόψεις της «φυσικής θεολογίας» και των ντεϊστών (56, 58, passim), χωρίς όμως να υιοθετεί τον αθεϊσμό. Ειδικότερα απορρίπτει ρητά τις πανθεϊστικές αντιλήψεις του Spinoza και το αθεϊστικό «πιστεύω» του Holbach (παραπέμπει συχνά στο Système de la nature χωρίς να κατονομάζει τον συγγραφέα του· 106, 301, 380, 384, 378, 399). Βέβαια η σκέψη του Ολλανδού φιλοσόφου είχε ξεχωριστή απήχηση στις φιλοσοφικές διερευνήσεις του γαλλικού Διαφωτισμού. Ετσι εξηγείται, στο πλαίσιο μιας γενικής καταδίκης της «υλοφροσύνης» των Γάλλων φιλοσόφων από τους εκκλησιαστικούς μας κύκλους, η επίθεση προς το «σημαιοφόρο της αθεΐας» και προς το «αθεώτατον δόγμα του Πανθεϊσμού» (Βούλγαρης 1805: 114 και 1801: 353). Ο χαρακτηρισμός: «οπαδός του Σπινόζα» ή «βολτερόφρων» ήταν μια πρόχειρη ετικέτα στο λυσσώδη πόλεμο των ρασοφόρων «φανατικών παλαιοφιλοσόφων» (Γεδεών 1888:100) εναντίον εκείνων που εκπροσωπούν τις νέες ιδέες.
Οσο για την Ελληνική Νομαρχία, που παρεμπίπτει, μάλλον θα επανέλθω… Αλλά ας μείνω για λίγο στον Παμπλέκη: Ως προς το «λογικόν λεξικόν» ή το «Dictionnaire raisonnée» (κατά τον υπότιτλο της Encyclopédie, 1751-1765) είχα επίσης καταγράψει (Προστρίψεις, 2008: 65/66) τα εξής: «Τυχαία» προέκυψε η «πρόδρομη» ανακοίνωση για τη σχέση του Χριστόδουλου του εξ Ακαρνανίας (και όχι του εκ Ξάνθης) με την Encyclopédie (Ο Ερανιστής, 17, 1981, 13-24). Εως τότε μέναμε με την εντύπωση που από το 1975 στο «Σχήμα του Διαφωτισμού» εισήγαγε ο Κ. Θ. Δημαράς για το «συλλογιμαίο σύγγραμμα» που άντλησε από «θεωρίες συντηρητικών φιλοσόφων», αν και υπήρξαν κάποιες διαφορετικές εκτιμήσεις για το «Περί φιλοσόφου» (1786). Το έναυσμα να συσχετίσω το βιβλίο αυτό με λήμματα της γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας δόθηκε την ίδια μέρα, ένα χειμωνιάτικο πρωινό στο παλαιό «Σπουδαστήριο της Φιλοσοφίας», όταν με διαφορά δέκα λεπτών έπεσα πάνω στο: «τούτο τω φιλοσοφούντι ο λόγος, ο τω χριστιανώ η χάρις» ή στο: «La raison est à l’ égard du philosophe, ce que la grace est à l’ égard du chrétien». Ακολούθησε ένα διήμερο αντικριστής μελέτης που οδήγησε στις ταυτίσεις και τις διασκευές των λημμάτων. Ο Δημαράς στην έβδομη έκδοση της Ιστορίας του (1985:554) μνημόνευσε, μαζί με πλήθος άλλων συναδέλφων, αυτή την εργασία μου κι εγώ με τη σειρά στην πρόσφατη αναδημοσίευσή της («Νεοελληνικός Διαφωτισμός», 2005: 363-369) αναδιαμόρφωσα την εισαγωγή της, απαλείφοντας ό,τι έγραψα για όσους ασχολήθηκαν με την «πρωτοτυπία» του «Περί φιλοσόφου». Τον ανοιγμένο πια δρόμο ακολούθησαν βέβαια πολλοί, αποσιωπώντας κάποτε τον «ρηξικέλευθο»...
*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας