Το έργο «Prima Facie» (Εκ πρώτης όψεως) της ειδικευμένης στα ανθρώπινα δικαιώματα νομικού και θεατρικής συγγραφέως Σούζι Μίλερ δεν είναι απλώς πολυβραβευμένο, αλλά έχει καταφέρει να αλλάξει τον τρόπο που η Δικαιοσύνη αντιμετωπίζει τη σεξουαλική κακοποίηση. Κι αν μη τι άλλο σε μια εποχή που η μάτσο κουλτούρα της Ακροδεξιάς επιβάλλει την ατζέντα της, όπως μας λέει η Μίλερ στη συνέντευξη που μας παραχώρησε, κάθε καλλιτεχνικό «ανάχωμα» προκαλεί ανάταση.
Στη χώρα μας παίζεται στο Θέατρο Πορεία, σε σκηνοθεσία Γιώργου Οικονόμου, με τη Λένα Παπαληγούρα στον συγκλονιστικό ρόλο της δικηγόρου Τέσα Ενσλερ η οποία καταγράφει κυρίως επιτυχίες στην απαλλαγή κατηγορουμένων για σεξουαλική κακοποίηση. Σε ένα ερμηνευτικό ρεσιτάλ η Παπαληγούρα κατορθώνει να μας παρασύρει στο «τρενάκι του λούνα παρκ», όπως χαρακτηρίζει η δημιουργός του τη διαδρομή της ηρωίδας από την κορυφή ώς την καταβαράθρωση. Οταν ένα απροσδόκητο γεγονός φέρνει την Τέσα αντιμέτωπη με την πατριαρχική εξουσία του νόμου, το βάρος της απόδειξης και την ηθική, γίνεται πικρή η συνειδητοποίηση ότι οι κανόνες του παιχνιδιού, που ήταν και δικό της παιχνίδι στον δρόμο για επιτυχία, έχουν φτιαχτεί για την προστασία των ισχυρών. Οτι τους έχει καθορίσει η πατριαρχική εξουσία και ότι αυτή τη φορά η ίδια, ως θύμα, βρίσκεται στη λάθος πλευρά.
Συναντήσαμε τη συγγραφέα του «εκδοτικού φαινομένου» «Prima Facie», το οποίο, εκτός από θεατρική επιτυχία, είναι μυθιστόρημα που έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλερ και γυρίζεται πλέον και σε ταινία. Με τη Σούζι Μίλερ συζητήσαμε μία μέρα αφότου είχαμε δει το έργο, που εκθέτει ανεπανόρθωτα το κατεστραμμένο σύστημα δικαιοσύνης και μας καλεί να τα αλλάξουμε όλα.
● Πώς κατάφερε ένα έργο να ταρακουνήσει το πατριαρχικό σύστημα δικαιοσύνης;
Την πρώτη φορά που ανέβηκε το «Prima Facie», το 2019 στο Σίδνεϊ στην Αυστραλία, η βραδιά ήταν αφιερωμένη αποκλειστικά σε γυναίκες που δουλεύουν στον νομικό κλάδο: δικαστές, δικηγόρους, πολιτικούς από τα πολιτειακά και ομοσπονδιακά κοινοβούλια. Αργότερα την ίδια βδομάδα την παρακολούθησαν μέλη της Επιτροπής Μεταρρύθμισης του Δικαίου. Στις συζητήσεις που ακολούθησαν είδα να συνδέονται αυθεντικά η τέχνη με την κοινωνική αλλαγή. Στην Αγγλία οι δικαστές οφείλουν να διαβάζουν το έργο όταν πρόκειται να δικάσουν σεξουαλικά εγκλήματα και χρησιμοποιούν ατάκες από αυτό για να επισημάνουν στους ενόρκους τους μύθους γύρω από το θέμα, ώστε να μην παρασύρονται από αυτούς. Στη Βόρεια Ιρλανδία οι δικαστές οφείλουν να βλέπουν βιντεοσκοπημένο το έργο πριν δικάσουν σεξουαλικά εγκλήματα, ενώ 3.000 αστυνομικοί το είδαν σε βίντεο στο πλαίσιο της προετοιμασίας τους πριν αρχίσουν να παίρνουν καταθέσεις από γυναίκες που καταγγέλλουν σεξουαλικά εγκλήματα. Το όνομα της ηρωίδας («Τessa») ενέπνευσε μια ομάδα γυναικών δικηγόρων να βαφτίσουν έτσι την οργάνωσή τους ως ακρωνύμιο «The Εxamination of Serious Sexual Assault», (σ.σ. «εξέταση σοβαρών σεξουαλικών επιθέσεων»), προκειμένου να προβούν σε στοχευμένες συζητήσεις με τη νομοπαρασκευαστική ομάδα στο Κοινοβούλιο. Αλλωστε και εγώ μόλις επιστρέψω στο Λονδίνο θα έχω συναντήσεις με τον γενικό εισαγγελέα, τον δημόσιο κατήγορο αλλά και τον υπουργό Δικαιοσύνης που θέλουν να μου μιλήσουν για το πώς θα μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά τα πράγματα. Πέρα από όλα αυτά, όπου παίζεται η παράσταση γίνονται συζητήσεις ενημέρωσης για τα θέματα που θίγει το έργο, τη νομική αλήθεια και το θέμα της συναίνεσης που είναι κομβικό.
● Το κίνημα του #metoo σάς ενέπνευσε;
Η ιδέα μού ήρθε στο Πανεπιστήμιο. Κοιτούσα τον ποινικό κώδικα, μιλούσαμε για βιασμό και κακοποίηση και σκεφτόμουν ότι μάλλον κάτι δεν λειτουργεί σωστά, όταν πρέπει να αποδείξεις ότι δεν υπήρξε συναίνεση. Εκεί είναι ο λόγος του θύματος που κατάφερε να επιβιώσει απέναντι στον λόγο του βιαστή. Βλέποντάς το υπό το πρίσμα του φύλου, συνειδητοποίησα ότι οι νόμοι έχουν γραφτεί κυρίως από τη σκοπιά των αντρών που συχνά είναι οι θύτες. Γιατί πρέπει να αποδείξει το άτομο που δέχτηκε την επίθεση ότι έκανε ή δεν έκανε κάτι; Επειδή ο θύτης του ισχυρίζεται ότι δεν κατάλαβε ότι το θύμα δεν συναίνεσε; Αυτό είναι κάτι πολύ δύσκολο να αποδειχτεί και είναι άδικο να ρωτάνε μόνο το θύμα. Διετέλεσα δικηγόρος για χρόνια στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ως εκ τούτου κατανοώ και σέβομαι απόλυτα ότι καθένας είναι αθώος μέχρι αποδείξεως του εναντίου κι ότι αυτό αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο μιας πολιτισμένης κοινωνίας.
Αλλά είναι και σχεδόν αδύνατον ένας δικηγόρος να αποδείξει τη σεξουαλική κακοποίηση με όλα τα νομικά ζητήματα που εγείρονται γύρω από αυτό και με την ψυχοσύνθεση που έχει το θύμα το οποίο έχει καταφέρει να επιβιώσει. Χώρια ότι έχει ν’ αντιμετωπίσει κι όλους αυτούς τους σχετικούς μύθους που διαπνέουν την κοινότητα, όπως ότι «προφανώς πήγαινε γυρεύοντας» ή «πώς ήταν έτσι ντυμένη;» ή «αφού είχε πιεί» ή «πήγε σπίτι του, τι περίμενε;».
● Δεν είναι εντυπωσιακό ότι αυτοί οι μύθοι διαπερνούν όλες τις ηπείρους και τα σύνορα, ακριβώς όπως και η πατριαρχία;
Ενας ισχυρός μύθος ακόμα είναι ότι η γυναίκα οφείλει να αντισταθεί, να φωνάξει και να χτυπήσει τον θύτη –που όμως έχει υπεροχή δύναμης. Πρέπει να έχει σημάδια ως αποδεικτικά στοιχεία, ενώ όλη αυτή η έννοια της πάλης έχει να κάνει με τα αντρικά χαρακτηριστικά του ανταγωνισμού και της σύγκρουσης. Αντίθετα, το θύμα έχει να διαλέξει μόνο τον δρόμο της επιβίωσης και όχι της αντεπίθεσης που έχει ρίσκο: οι γυναίκες γνωρίζουν ότι δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν σε μια τέτοια συνθήκη, γνωρίζουν μόνο ότι πρέπει να επιβιώσουν. Αιφνιδιάζονται και παγώνουν όταν συμβαίνει και για να γλιτώσουν μπορεί να πούνε «ας τελειώνουμε» και «πάρε και το τηλέφωνό μου», που κι αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον τους στο δικαστήριο. Δεν γίνεται αντιληπτό ότι αυτός είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης προκειμένου να ξεφύγουν από αυτή την κατάσταση –και τελικά αυτό μπορεί να εκληφθεί ως ενθάρρυνση. Και αυτό συμβαίνει σε όλο τον κόσμο, σε όλες τις νομοθεσίες και σε όλες τις χώρες. Το έργο έχει ανέβει σε 60 χώρες, ενώ στη Γερμανία παίζεται σε 25 διαφορετικές πόλεις σε όλα τα κρατίδια: προφανώς και υπάρχει εκεί κάτι για να ακούσουν και να καταλάβουν οι άντρες.
● Εχει ενδιαφέρον ότι ξεκινάει με την ηρωίδα να βρίσκεται από την άλλη πλευρά, υποστηρίζοντας ότι «δεν υπάρχει αλήθεια παρά μόνο η αλήθεια του νόμου»...
Το θέμα είναι ότι όταν σπουδάζεις νομικά σού γίνεται μια πλύση εγκεφάλου ότι ο νόμος είναι η μοναδική αλήθεια, ότι «αυτό είναι το σύστημα και λειτουργεί» –κάτι που πράγματι μπορεί να έχει το νόημά του. Ωστόσο εξασκώντας το επάγγελμα για σχεδόν μία εικοσαετία και δουλεύοντας με παιδιά, νέους και κοινότητες ιθαγενών, διαπίστωσα μερικά πολύ σοβαρά πράγματα: ότι αυτό είναι ένα κατασκευασμένο σύστημα για να εξυπηρετεί την κοινότητα που αφορά, αλλά κι ότι αυτό το σύστημα θα έπρεπε να εξελίσσεται μαζί με την κοινότητα.
● Τι εντοπίσατε λοιπόν ότι δεν πηγαίνει καλά σε ένα σύστημα που, όπως όλα, έχει καθοριστεί από άντρες λευκούς;
Ευκατάστατους και ετεροσεξουαλικούς; Ακριβώς! Ομως οι γυναίκες είναι η μισή κοινωνία. Και τι γίνεται αν είσαι μια μαύρη γυναίκα ή ένας μαύρος άντρας; Ο,τι επικρατεί εκατοντάδες χρόνια άρχισε να αλλάζει μόλις τα τελευταία 50. Πρέπει να αλλάξεις λοιπόν όχι μόνο τον νόμο, αλλά και το παράδειγμα, το πώς βλέπουν τα πράγματα οι κοινότητες –γιατί και οι ένορκοι σε αυτές ανήκουν.
● Αλλωστε όλα τα συστήματα έχουν δημιουργηθεί από άντρες και μάλιστα σε εποχές που η γυναίκα θεωρούνταν ιδιοκτησία τους. Πώς αλλάζεις παγιωμένες νοοτροπίες;
Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ο τρόπος ανατροφής των αγοριών. Αν σε μεγαλώνουν ώστε να θεωρείς ότι έχεις δικαίωμα να κάνεις ό,τι θέλεις σε μια γυναίκα, τότε υπάρχει πρόβλημα –και υπάρχουν όλες αυτές οι ομάδες αγοριών και αντρών που θεωρούν ότι είναι αφεντικά. Εχει σημασία να μεγαλώνεις το παιδί σου χωρίς να θεωρεί ότι είναι αφεντικό των άλλων και καταλαβαίνοντας και τη θέση του άλλου. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις σχέσεις και δη τις σεξουαλικές είναι σημαντικό να διασφαλίζεται ότι ο άλλος θέλει να βρίσκεται εκεί με δική του απόφαση κι ότι εσύ δεν μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις επειδή τυχαίνει να έχεις τη φυσική δύναμη. Δεν είμαστε στο Νηπιαγωγείο να χτυπάς κάποιον και να λες «νόμιζα ότι το ήθελε». Δεν μπορείς να έχεις σωματική επαφή με κάποιον χωρίς να τον ρωτάς. Νομίζω ότι αυτό που δεν καταλαβαίνουν οι άντρες είναι ότι οι γυναίκες έχουν πάντα έναν φόβο όταν βρίσκονται στον δρόμο αργά τη νύχτα. Δεν φοβούνται ότι απλά μπορεί κάποιος να τις κλέψει, αλλά ότι μπορεί να τις βιάσει και να τις σκοτώσει. Και αυτός ο φόβος αφορά το 50% του πληθυσμού, τις κόρες μας και τις κόρες που έχουν οι κόρες μας. Ακόμη κι αν νιώθεις δυνατή, γνωρίζεις ότι είσαι ευάλωτη εκεί έξω. Μιλώντας σε ομάδες αντρών, όταν τους ζητώ να σηκώσουν το χέρι τους αν έχουν ποτέ φοβηθεί ότι μπορεί να πέσουν θύματα σεξουαλικής επίθεσης βγαίνοντας το βράδυ από το μετρό, κανείς δεν σηκώνει το χέρι του. Καταλαβαίνω λοιπόν ότι κανείς τους δεν συνειδητοποιεί αυτόν τον φόβο...
● Δεν εντυπωσιάζει αρνητικά ότι συχνά και οι δικηγόροι συμπεριφέρονται με τρόπο που επαναθυματοποιεί τα θύματα;
Νομίζω ότι αυτό που τους ενδιαφέρει είναι να κάνουν καλά τη δουλειά τους. Αν έχεις έναν γιο, σκέφτεσαι ότι θέλεις τον καλύτερο δικηγόρο για να τον «καθαρίσει». Δεν τους ενδιαφέρει αν ό,τι λένε είναι η αλήθεια. Δεν είναι δουλειά τους να είναι προσεκτικοί, αλλά να βγάλουν το θύμα ψεύτη και αναξιόπιστο. Και χρησιμοποιούν τα πάντα για να το πετύχουν. Ρωτάνε ας πούμε «τι χρώμα είχε η λάμπα;», για να πει το θύμα «δεν ξέρω, προσπαθούσα να γλιτώσω, μήπως ήταν μπλε;» και του λένε «δεν ήταν μπλε, άρα ψεύδεσαι», τέτοια κόλπα.
● Θλιβερό και συμβαίνει ακόμα και από γυναίκες, όπως στο έργο.
Εχουν μεγαλώσει κι αυτές στην ίδια πατριαρχική κοινωνία. Αν έτσι σε έχουν μάθει να σκέφτεσαι, τι διαφορετικό να κάνεις; Αυτό γίνεται ενστικτωδώς. Ακόμα και στη μητέρα σου να πας θα σου πει «γιατί βγήκες;», «γιατί ήπιες;». Το μήνυμα είναι ότι έχεις και εσύ μερίδιο ευθύνης...
● Τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο τον πρώτο λόγο έχει η ενδοοικογενειακή βία, που ολοένα χειροτερεύει. Για ποιον λόγο θεωρείτε;
Γιατί μαθαίνονται πια αυτά τα εγκλήματα –δεν τα καλύπτει η σιωπή. Επίσης νομίζω ότι, επειδή παρατηρείται άνοδος της Ακροδεξιάς, αυτή η μάτσο κουλτούρα δηλητηριάζει τους νέους και τους κάνει να επιδεικνύουν τη δύναμή τους με τη βία και να νομίζουν ότι μπορούν να το κάνουν και στις γυναίκες. Είναι τρομακτικό! Κι ας μην πάμε μακριά. Δείτε έναν από τους ισχυρότερους άντρες στον κόσμο, τον πρόεδρο των ΗΠΑ, που έχει κατηγορηθεί για σεξουαλική επίθεση και κανείς δεν νοιάζεται.
● Με ποιον τρόπο πιστεύετε ότι μπορούμε να υπερασπιστούμε το δίκαιο;
Πρωτίστως πρέπει να απομακρύνουμε τους βολικούς μύθους για το βιασμό, συμπεραίνοντας ότι με το να πάει μια γυναίκα στο σπίτι κάποιου συναινεί, που συχνά είναι επιβαρυντικό στοιχείο στο δικαστήριο. Στην Αυστραλία αν η γυναίκα πει ότι «δεν συναίνεσα» καλείται ο δράστης να πει γιατί νόμιζε ότι συναίνεσε, χρειάζεται να πείσει, γιατί όφειλε να κάνει την ερώτηση, δεν αρκεί να υποθέτει αλλά να είναι σίγουρος ότι και η άλλη πλευρά συμφωνεί. Οι ισχυρισμοί ήταν παιχνίδι δεν στέκουν, για αυτήν δεν ήταν, αν ένιωθε άβολα.
Δεν θεωρώ ότι πάμε στο άλλο άκρο κατηγορώντας όλους τους άνδρες, γιατί μπορεί ορισμένοι να μη συνειδητοποιούν ότι κάποιος νιώθει άβολα, αλλά κάποιοι γνωρίζουν πολύ καλά τι κάνουν και αδιαφορούν θεωρώντας ότι όλα επιτρέπονται αφού μπορούν να τη γλιτώσουν. Οφείλει ωστόσο να γίνεται σαφές ότι απαιτείται να ζητούν συναίνεση. Αρκεί να θυμούνται ότι και η γυναίκες είναι ανθρώπινα όντα και πρέπει να ρωτηθούν για το τι επιθυμούν.
● Και ο τίτλος, «εκ πρώτης όψεως», γιατί τον επιλέξατε;
Στο νόμο υπάρχει μια υπόθεση να απαντηθεί. Το λογοπαίγνιο «εκ πρώτης όψεως» είναι αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει στο έργο αλλά όταν παρουσιάζεται στο δικαστήριο, ο τρόπος που επαναδιατυπώνεται είναι σα να μην έχει γίνει έτσι, σα να μην έχει συμβεί λες και υπάρχει μια παρεξήγηση. Αυτό δείχνει πως όταν η υπόθεση μπαίνει στο δικαστικό σύστημα, δεν φαίνεται καθαρά, δεν λέγεται με τον κατάλληλο τρόπο, τη διαστρεβλώνουν οι μύθοι «α, είχε πιεί», «α, είχε κάνει ξανά σεξ μαζί του». Τι πάει να πει αυτό, είναι μύθος δε σημαίνει ότι συναινείς και την επόμενη κάθε φορά, μπορείς να αρνηθείς οποτεδήποτε. Οι άντρες αυτό δεν το καταλαβαίνουν. Χρειάζεται όμως να καταλαβαίνεις όταν σου λέει ο άλλος ότι «δεν είμαι μέσα». Δε χρειάζεται να θυμώνεις, ούτε να πιέζεις. Τι να κάνουμε, ατυχία.
Ο κόσμος αλλάζει και οι γυναίκες επιτέλους ακούγονται. Και όταν λένε ότι κάτι τους συνέβη δεν ντρέπονται, γιατί η ντροπή είναι του δράστη. Χρειάζεται συζήτηση στην κοινότητα και μια βαθύτερη κατανόηση από την πλευρά των αντρών για το πώς είναι ο κόσμος σήμερα. Να καταλάβουμε την ψυχολογία της γυναίκας το πως αντιδρά στη βία. Στην αρχή παγώνει και προσπαθεί να επιβιώσει για να κατορθώσει να βγει ζωντανή από αυτήν την κατάσταση, μπορεί να δείξει φιλική, διαφορετικά, αν φωνάξει ή επιχειρήσει να το βάλει στα πόδια μπορεί να εξαγριώσει τον δράστη. Κι αυτή είναι μια στρατηγική επιβίωσης που χρησιμοποιούν ανέκαθεν οι γυναίκες και τώρα αναγνωρίζεται. Στο παρελθόν έλεγαν «δεν πάλεψε» και «δεν το΄βαλε στα πόδια», άρα «λέει ψέματα». Η σεξουαλική επίθεση δεν είναι απλά ένας καυγάς στο μπαρ, αλλά είναι κάτι που έχει να κάνει με πολλά περισσότερα, ένα βαθύ τραύμα που σου παίρνει κάτι από την αυτονομία σου, και δεν νομίζω ότι καταλαβαίνει κάποιος εύκολα τη ζημιά που μπορεί να έχει σαν συνέπεια στο θύμα.
● Μας εξηγείτε αυτή τη «ζημιά»;
Σαν δικηγόρος έκαναν πολλές εκθέσεις για τις γυναίκες θύματα βιασμού: πολλές έγιναν αλκοολικές, άλλες εξαρτήθηκαν από ναρκωτικές ουσίες ή αυτοτραυματίστηκαν, μερικές αυτοκτόνησαν και άλλες έπεσαν σε κατάθλιψη. Δεν είναι ότι απλά υπέστησαν ένα βιασμό αλλά ένιωσαν ότι τους αφαίρεσαν ένα κομμάτι της ψυχής τους και δεν νομίζω ότι κατανοούν οι άντρες ότι δεν είναι απλά ένας σωματικός πόνος αλλά μια ψυχική οδύνη όπως η διαταραχή της ψυχικής υγείας που τον ακολουθεί.
«Prima Facie»
Θέατρο Πορεία (Τρικόρφων 3 και 3ης Σεπτεμβρίου)
Μετάφραση: Δάφνη Οικονόμου
Σκηνοθεσία: Γιώργος Οικονόμου
Σκηνογραφία: Πάρις Μέξης
Φωτισμοί: Γιάννης Δρακουλαράκος
Μουσική: Αλεξάνδρα Κατερινοπούλου
Ερμηνεύει η Λένα Παπαληγούρα
Η παράσταση τελεί υπό την αιγίδα του Βρετανικού Συμβουλίου και των πρεσβειών Αυστραλίας και Μ. Βρετανίας. Στο πρόγραμμα υπάρχει υλικό ενημέρωσης γύρω από το θέμα της συναίνεσης.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας