Το δίλημμα ενός σύγχρονου Δυτικού

Ο Ελβετός σκηνοθέτης Τιμ Φέλμπαουμ δήλωσε σε πρόσφατη συνέντευξη Τύπου πως η ταινία του, September 5, η οποία εξιστορεί την τρομοκρατική επίθεση κατά των Ισραηλινών αθλητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Μονάχου το 1972, βρισκόταν ήδη στο μοντάζ όταν έγινε το μακελειό της 7ης Οκτωβρίου του 2023, και άρα η οποιαδήποτε σύνδεση των δύο συμβάντων είναι εντελώς συμπτωματική. Εντούτοις, για τον νου του τωρινού θεατή, θα ήταν πρακτικά αδύνατον να μην κάνει αυτόν τον συνειρμό.

Η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1972 στο Μόναχο ήταν για τη Γερμανία μια πράξη εξιλέωσης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ενέργεια της παλαιστινιακής τρομοκρατικής οργάνωσης «Μαύρος Σεπτέμβρης» κατά των Ισραηλινών αθλητών αποτέλεσε μια τραγική έκβαση για το Ισραήλ, τη Γερμανία και όλο τον εβραϊκό πληθυσμό. Παράλληλα η δολοφονία 1.200 Ισραηλινών πέρσι στις 7 Οκτωβρίου από τη Χαμάς, μοιάζει, εκ πρώτης όψεως, με επανάληψη. Φυσικά θα μέναμε στη σύγκριση αυτή αν δεν υπολογίζαμε αυτά που επακολούθησαν: ότι ολόκληρη η γενιά των σύγχρονων Παλαιστινίων της Γάζας ξεκληρίστηκε, ότι χάθηκαν πάνω από 40.000 άνθρωποι ενώ οι υπόλοιποι αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν διωγμό και απάνθρωπες συνθήκες.

Αναγκαστικά, ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος βρίσκεται μπροστά σε ένα τεράστιο δίλημμα. Από τη μία πλευρά νιώθει υπαρξιακή ανασφάλεια. Το μίσος των Παλαιστινίων προς τους Ισραηλινούς είναι μια μόνο έκφανση του μίσους των καταπιεσμένων προς τους καταπιεστές, των εκμεταλλευομένων προς τους εκμεταλλευτές, των αποίκων προς τους αποικιοκράτες. Γιατί, βέβαια, η ηγεμονία της Δύσης στο παγκόσμιο στερέωμα είναι απόρροια πολλών αιώνων κατακτήσεων, συμπεριλαμβανόμενης της δημιουργίας του κράτους του Ισραήλ. Τώρα ο δυτικός άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με τα αποτελέσματα των πράξεών του και των κρατών που τον εκπροσωπούν – την καταστροφή του περιβάλλοντος, την απώλεια της πολιτικής πρωτοβουλίας και την υπερίσχυση του χρήματος και της διαφθοράς, το μεταναστευτικό πρόβλημα, τη βία και τον πόλεμο, την άγνοια και τον φανατισμό αλλά και τις αναδυόμενες δυνάμεις, όπως η Κίνα και η Ρωσία, που καιροφυλακτούν να πάρουν τη θέση των «δυνατών». Νιώθει λοιπόν ότι για πρώτη φορά η θέση της δυτικής ισχύος απειλείται. Και μαζί της, η προσωπική του θέση στον κόσμο.

Από την άλλη, ως εκπρόσωπος του πολιτισμένου κόσμου, ο δυτικός άνθρωπος, με ό,τι ψήγμα ηθικού προβληματισμού τού έχει απομείνει, δεν μπορεί παρά να πάρει το μέρος των θυμάτων, εκείνων που υποφέρουν πιο πολύ απ’ ό,τι εκείνος, στην προκειμένη περίπτωση τους χιλιάδες Παλαιστίνιους, τις μητέρες και τα παιδιά που τραυματίζονται, αρρωσταίνουν και πεθαίνουν καθημερινά στη Γάζα.

Βέβαια το ίδιο δίλημμα ενυπάρχει στη συλλογική συνείδηση των Αμερικανών τουλάχιστον εδώ και πολλές γενιές, βλέπε τον πόλεμο του Βιετνάμ. Ωστόσο δεν ήταν ποτέ τόσο έντονο και τόσο προσωπικό όπως τώρα. Οσο κι αν θέλουμε να βλέπουμε τη Δύση σαν κήρυκα της απελευθέρωσης, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας, όλοι βαθιά μέσα μας το ξέρουμε πως αυτή η ειρηνευτική και ηθική ταυτότητα έχει καλλιεργηθεί μόνο στη βάση της ασφάλειας, της σταθερότητας και τελικά της ηγεμονίας που όμως κατακτήθηκε με αίμα και βάναυση καταπίεση μέσα από τους πολέμους των αιώνων.

Επανέρχομαι λοιπόν στην ταινία του Φέλμπαουμ και αναρωτιέμαι τι προσπαθεί να μας δώσει. Καθώς την παρακολουθώ, έχω την έντονη αίσθηση ότι πρόκειται για ένα ακόμα παράδειγμα αμερικανικού ηρωισμού. Η ομάδα του αθλητικού καναλιού του ABC ξαφνικά βρίσκεται στο επίκεντρο των τεκταινόμενων ρισκάροντας τη ζωντανή αναμετάδοσή τους και ταυτόχρονα ξεφεύγοντας από κάθε πρωτόκολλο. Οι τρεις άνδρες που παίρνουν την πρωτοβουλία να μεταδώσουν την είδηση της τρομοκρατικής ενέργειας –εξαιρετικά ερμηνευμένοι από τους Πίτερ Σάρσγκαρντ, Μπεν Τσάπλιν και Τζον Μαγκάρο– μαζί με τη Γερμανίδα διερμηνέα (Λιόνι Μπένες), παραμερίζουν τις διαφορές τους, εργασιακές και πολιτικές, και συνεργάζονται αυθόρμητα για την πάταξη της βίας μέσω της αντικειμενικής πληροφόρησης.

«Η δουλειά ενός καλού δημοσιογράφου είναι να μαζεύει σωστές πληροφορίες και να αφήνει την ανάλυση για αργότερα» είπε ο Πίτερ Σάρσγκαρντ που υποδύεται με πολλή πειστικότητα τον επικεφαλής της ομάδας του ABC. «Ο Τιμ (Φέλμπαουμ) λειτούργησε σαν καλός δημοσιογράφος ο ίδιος. Ερεύνησε τα ντοκουμέντα, ανακάλυψε την ιστορία που ξεπήδησε από αυτά – όχι την ιστορία που ήθελε να πει ο ίδιος. Η προσοχή του στη λεπτομέρεια είχε να κάνει με τον τύπο του τηλεοπτικού εξοπλισμού και το όλο στήσιμο ώστε να είναι ρεαλιστικό (ως προς την εποχή των γεγονότων). Για ένα θέμα τόσο πολύπλοκο σε σχέση με τα γεγονότα του παρελθόντος και αυτά που συμβαίνουν σήμερα, το ότι βασιζόμασταν σε έναν σκηνοθέτη που επικεντρωνόταν στην αντικειμενική αλήθεια ήταν ουσιαστικό.»

Ωστε, παρά το άσχημο τέλος, ο θεατής νιώθει αισιοδοξία στον βαθμό που τέτοιοι «ήρωες» κάνουν τα πάντα ώστε να γνωστοποιήσουν τα αίσχη του τρόμου και της βίας σε όλον τον κόσμο. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια συμβολική πράξη υπέρ του ανθρωπισμού ή τουλάχιστον έτσι θέλει να το βλέπει ο δημιουργός της ταινίας. Και ώς ένα σημείο το καταφέρνει, ειδικά από κινηματογραφικής απόψεως αφού με το μοντάζ και τη φωτογραφία προσφέρεται η έντονη εντύπωση πως βρίσκεσαι κι εσύ εκεί ανάμεσα τους, μέσα στο γίγνεσθαι της 5ης Σεπτεμβρίου του 1972.

«Η ταινία ήταν μια συλλογική προσπάθεια, κάτι που σπανίζει στις μέρες μας» συνέχισε ο ηθοποιός. Αναφερόμενος στο γύρισμα της ταινίας πάλι, ο Μπεν Τσάπλιν, ο οποίος παίζει έναν ακόμα διευθυντή της ομάδας του ABC, πρόσθεσε: «Ενιωθα όπως στο θέατρο, σαν να πλέαμε όλοι στο ίδιο πλοίο».

«Ο τρόπος που θέλαμε να προσεγγίσουμε την ταινία ήταν σαν να ήμασταν κι εμείς ένα τηλεοπτικό συνεργείο στο ίδιο δωμάτιο με τα πρόσωπα αυτά παρακολουθώντας τους, ενώ αυτοί παρακολουθούν τις οθόνες» επιβεβαίωσε ο σκηνοθέτης.

Ομως, σ’ ένα λίγο πιο βαθύ στρώμα της συνείδησής μας, σχηματίζονται διαφορετικές εντυπώσεις... Ποιος θα μιλήσει για τον χαμό χιλιάδων ανώνυμων αθώων που διαπράττεται, ενώ εγώ παρακολουθώ ένα παρελθοντικό συμβάν σχετικά με το οποίο καλούμαι να συμπάσχω και να εγκρίνω τις ενέργειες των πρωταγωνιστών; Ποιος θα μιλήσει για το δίλημμα που μας βασανίζει; Ποιος θα πιστέψει πως οι Αμερικάνοι θα μας σώσουν ή ότι είναι κήρυκες του ελεύθερου κόσμου; Ποιος θα μιλήσει για την αλήθεια που στέκεται βουβή ανάμεσά μας;

Δεν μιλάω για αντίποινα, τιμωρία ή αντίστροφη βία. Ο δυτικός άνθρωπος και ο εβραϊκός πληθυσμός έχουν το απαραβίαστο δικαίωμα να ζήσουν ειρηνικά κι ελεύθερα όπως όλοι, άσχετα με το παρελθόν. Περισσότερο μιλάω για την αλήθεια του παρόντος. Το Ολοκαύτωμα και τα εγκλήματα του 20ού αιώνα τα έχουν διηγηθεί επαρκώς. Μπροστά στην κρίση τού τώρα όμως μουδιάζουμε. Δεν θέλουμε να ξέρουμε τι μας περιμένει. Δεν θέλουμε να ξέρουμε τι κάνουν οι ηγέτες μας για να προστατέψουν τη δύναμη και την ασφάλειά τους.

Ετσι η ταινία για μένα παύει να μοιάζει με παράδειγμα ηρωισμού και μεταμορφώνεται σε παραλληλισμό της κατάστασης του δυτικού κινηματογράφου με την πραγματικότητα: είναι αλήθεια πως οι Αμερικάνοι και οι Ευρωπαίοι ξέρουν να κάνουν καλό κινηματογράφο. Σπάνια οι ταινίες είναι κατηγορητέες από άποψη εκτέλεσης. Αν ωστόσο η ζυγαριά βαραίνει προς την εκτέλεση, ελαφραίνει προς το περιεχόμενο. Στην καθημερινότητά μας πιστεύουμε ότι ξέρουμε ποιοι είμαστε και πώς πρέπει να ζούμε. Βαδίζουμε με επισφαλή αυτοπεποίθηση ανάμεσα στα αόρατα τείχη του iron dome, πράττοντας όπως πάντα. Αποσιωπούμε τη φωνή μέσα μας που μας ζαλίζει ψιθυρίζοντάς μας πως ο κίνδυνος βρίσκεται κοντύτερα απ’ ό,τι θέλουμε να πιστεύουμε.

Αναφερόμενος στη διαμάχη των Παλαιστινίων και των Ισραηλινών ο Σάρσγκαρντ τόλμησε να αρθρώσει το πρόβλημα: «Αυτό που ίσχυε το 1972, ισχύει και τώρα. Η ταινία μας έχει να κάνει με το θέμα της δημοσιογραφίας στο πλαίσιο ενός ζητήματος που μας απασχολεί όλους. Ελπίζω η ταινία να φέρει στο φως το ζήτημα χωρίς να πάρει θέση. Γιατί φυσικά υπάρχει πολλή εχθρότητα και παραπληροφόρηση παντού».

«Αν μπορούσα να ευχηθώ για κάτι που θα αποκόμιζε το κοινό από την ταινία σε σχέση με την κατάσταση του σήμερα είναι το να διερωτηθούν για τον τρόπο με τον οποίο πληροφορούνται από τα μέσα ενημέρωσης» πρόσθεσε ο Τζον Μαγκάρο που παίζει έναν παραγωγό του ABC στην ταινία. «Τα μέσα ενημέρωσης βρίσκονται σε μεγάλη αντιπαλότητα. Ελπίζω ότι οπαδοί και των δύο πλευρών θα καταφέρουν τελικά να προσεγγίσουν αλλήλους».

Μπράβο λοιπόν στους ήρωες της 5ης Σεπτεμβρίου. Μπράβο και στον σκηνοθέτη που κατάφερε να ξαναζωντανέψει τη στιγμή και που έδωσε σημασία στην αναμετάδοση των νέων. Αλλά όλα αυτά προς τι; Από πού θα αντλήσω έμπνευση ή αισιοδοξία ώστε να αντιμετωπίσω την απειλή της ύπαρξής μου; Και πώς θα εξιλεωθώ για τα πολλαπλάσια τωρινά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διαπράττονται, ενώ εγώ στρέφω το βλέμμα μου προς τα περασμένα και ξεχασμένα σαν να μπορούσαν αυτά να μου μιλήσουν για το παρόν;