Να προσπαθούμε να είμαστε άνθρωποι

«Τα βιβλία μπορούν να είναι όπλα, πιστεύουν εκείνοι, και θα μπορούσε να αγωνίζεται με λέξεις. Ομως τα όπλα και ο αγώνας ανήκουν στο πεδίο χειρισμού της βίας και η βία, σε αντίθεση με την εξουσία, είναι βουβή∙ η βία ξεκινά εκεί που τελειώνει ο λόγος. Λέξεις που χρησιμοποιούνται για τον σκοπό του αγώνα, χάνουν την ποιότητά του λόγου τους∙ γίνονται κλισέ», Χάννα Αρεντ

Ποια είναι εν τέλει η Χάννα Αρεντ; Φιλόσοφος, πολιτική θεωρητικός, διανοούμενη, κριτικός ή και μια προσωπικότητα της οποίας το έργο δεν έχει ακόμα πλήρως «εξερευνηθεί»; Αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να διερευνήσει στο βιβλίο «Χάννα Αρεντ, Η τέχνη να σκεφτόμαστε πολιτικά» η Γερμανίδα πολιτική θεωρητικός Μάικε Βάισπφλουγκ. Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εναστρον σε μετάφραση της Σούλας Ζαχαροπούλου και επιστημονική επιμέλεια του Ανδρέα Βλαζάκη.

Η συγγραφέας ακολουθεί ίχνη της Αρεντ που δεν εντοπίζονται όπως θα περίμενε κανείς στη φιλοσοφία ή στην πολιτική θεωρία, αλλά στην παγκόσμια λογοτεχνία. Τα δεκαοχτώ βιβλία της Αρεντ και πληθώρα άρθρων της, σε θέματα που κυμαίνονται από τον ολοκληρωτισμό μέχρι την επιστημολογία, άσκησαν μεγάλη επιρροή στην πολιτική θεωρία.

Στο έργο της εμπεριέχονται αναφορές σε μυθιστορήματα, διηγήματα, ποιήματα και δράματα. Η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια» του Ομήρου, το «Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο» του Προυστ, «Η καρδιά του Σκότους» του Κόνραντ, ο «Μπίλι Μπαντ, ναύτης» του Χέρμαν Μέλβιλ, η «Δίκη», τα Διηγήματα και μικρά πεζά του Κάφκα, οι «Αδελφοί Καραμαζόφ» του Ντοστογιέφσκι, είναι για την Αρεντ πολύτιμες πηγές γνώσης και πεδία πολιτικής ανάλυσης.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου της («Ανεξάρτητο σκέπτεσθαι») η Μάικε Βάισπφλουγκ προσεγγίζει την πολιτική σκέψη της Αρεντ ως «εκμάθηση μιας κριτικής στάσης». Η κριτική της στάσης μας προσκαλεί να ανοίξουμε το βλέμμα μας στην πολλαπλότητα μέσα στον πολιτικό χώρο και να τον αντιληφθούμε ως κάτι πολυμορφικό, πολυπροοπτικό και σύνθετο.

Στο δεύτερο μέρος («Λογοτεχνία και πολιτική») παρουσιάζεται εξαιρετικά η σημασία της λογοτεχνίας και η τέχνη του αφηγείσθαι. Με βάση τους σημαντικότερους για την Αρεντ συγγραφείς γίνεται σαφές γιατί η ξεχωριστή ικανότητα της αφήγησης έχει κεντρική σημασία για την κατανόηση της πολιτικής.

Επεκτείνοντας τη σκέψη αυτή και στο τρίτο μέρος («Μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε οριοθετημένα»), η Βάισπφλουγκ προτείνει μια νέα ανάγνωση της πολιτικής σκέψης της Αρεντ. Σε κείμενα του παρελθόντος εντοπίζει τη φιλόσοφο του μέλλοντος που εκφράζει έντονη κριτική για την αλλοτρίωση των κοινωνιών και επικρίνει την εκμετάλλευση τόσο της γης όσο και των αδυνάμων.

«Να προσαρμόζομαι στην πραγματικότητα, χωρίς να υποκύπτω σ’ αυτήν, όπως παλιότερα υπέκυπταν στον διάβολο, σημαίνει ότι εξαρτάται μόνο από την αλήθεια και όχι από κοσμοθεωρίες, ότι πρέπει κανείς να ζει και να σκέφτεται σε συνθήκες ειρήνης και όχι σε ένα όμορφο φτιασιδωμένο “καβούκι” και ότι η αναγκαιότητα σε οποιαδήποτε μορφή είναι μόνο ένα φάντασμα που θέλει να μας παρασύρει, να παίξουμε έναν ρόλο αντί να προσπαθούμε κάπως να είμαστε άνθρωποι», γράφει στο βιβλίο της «Η κρυφή παράδοση».

Στο βιβλίο περιγράφεται η έντονη κριτική της Αρεντ στην παγιωμένη δυτική φιλοσοφία από την εποχή του Πλάτωνα που αναζητά μια προοπτική με καθολική ισχύ. Κατά την Αρεντ, με βοηθό τη λογοτεχνία, ο κόσμος μας έχει ποικιλία προοπτικών, οπτικές γωνίες και πολλούς τρόπους παρατήρησης. Το να σκεφτόμαστε για την πολιτική με τη θεωρία της έχει αποτελέσματα μόνο όταν μετατοπίζουμε το βλέμμα μας και υιοθετούμε μια νέα στάση απέναντι στον κόσμο- να μη ρωτάμε το σωστό, το καλό ή το επιθυμητό, αλλά για το πώς είναι ο κόσμος.

Το κλείσιμο του ματιού στη λογοτεχνία, τονίζει στον επίλογο της η Βάισπφλουγκ, αποκαλύπτει μια μάλλον άναρχη Αρεντ, η οποία γίνεται αντιληπτή φέρ’ ειπείν στις ιστορίες για τις φιγούρες του παρία του Χάινε ή για τον «Μπάαλ» του Μπρεχτ. Εκεί επικαλείται τη θεμελιώδη αλληλεγγύη -που είναι το μέγα ζητούμενο της εποχής μας- με την οποία οι άνθρωποι θα έπρεπε να εκφράζουν με τις πράξεις τους καθημερινά. Στην ανθρωπόκαινο εποχή αντιμετωπίζουμε κρίσιμες καταστάσεις τείνοντας στον μεγαλύτερό από εμάς έλεγχο της φύσης. Φαίνεται όμως πως αυτός ο τρόπος δεν έχει ελπιδοφόρα αποτελέσματα για το μέλλον της ανθρωπότητας σ’ αυτό τον πλανήτη. Εάν ισχύει το πόρισμα της Αρεντ ότι ο άνθρωπος ξεκίνησε να δρα μέσα στη φύση την περίοδο της νεωτερικότητας, τότε αυτό σημαίνει ότι χρειαζόμαστε μια νέα πολιτική έννοια της πολιτικής και της οικολογίας για να συνεχίσουμε να υπάρχουμε. Το σίγουρο είναι πως έπειτα από την ανάγνωση αυτού του βιβλίου θα συμφωνήσουμε με τη συγγραφέα πως «η Χάννα Αρεντ μας ενθαρρύνει να παρατηρήσουμε με τις αισθήσεις μας τον κόσμο ως ένα καταφύγιο, ένα θησαυροφυλάκιο για την αυτοσυνείδηση του ανθρώπου και τη δυνατότητα της ελευθερίας».