Ηγεμονικοί ανταγωνισμοί και η μοίρα των λαών

«Αυτά που είπαμε πρέπει να τα εξιστορούμε και να μη νομίζουμε ότι επειδή τα λέμε ότι έτσι και έγιναν»
Πλούταρχος

Ο Νίκος Κοτζιάς είναι πρώτα δάσκαλος, γραφιάς και μετά όλα τα υπόλοιπα. Εχοντας διατελέσει υπουργός, με μακρόχρονη ενεργητική παρουσία στις διεθνείς σχέσεις, μπορεί και ξέρει να αποτυπώσει τόσο τη θεωρία και πρακτική τους όσο και να συνθέσει παράλληλα την ιστορική διάσταση της διπλωματίας (του παρελθόντος και του μέλλοντος).

Δεν υπάρχει παγκοσμίως, τουλάχιστον σε τέτοια έκταση και βάθος, ανάλογη πολυετής μελέτη σχετική με το αντικείμενο του βιβλίου «Μαρξ και Διπλωματία» (και μιλάω, επιτρέψτε μου, ως χρόνιος μελετητής του ευρύτερου μαρξιστικού έργου).

Ο συγγραφέας Κοτζιάς είναι εμφανές πως «κουράστηκε» πριν γράψει πάνω σε αυτό που είναι το ουσιώδες γύρω από τη γεωπολιτική και τις διεθνείς σχέσεις: το ιστορικό και ιδεολογικό υπόβαθρο γύρω από το συστημικό φόντο, αυτό που χαρακτηρίζει και το σύγχρονο διεθνές σκηνικό της διπλωματίας.

Δυο αιώνες μετά το έργο του Μαρξ, ακούγεται παράδοξο να «γυρνάει» ένας Ευρωπαίος υπουργός Εξωτερικών γύρω από τα σημαίνοντα του σπουδαίου στοχαστή του «Κεφαλαίου» και του «Μανιφέστου».

Και όμως, ο Νίκος Κοτζιάς ξέρει πού είναι θαμμένο το κρυφό νόημα, το καλά κρυμμένο μυστικό της σύγχρονης διεθνούς διπλωματίας και γεωπολιτικής.

Οι διεθνείς σχέσεις είναι πρωτίστως σχέσεις ηγεμονικού καπιταλιστικού και ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού. Και το βιβλίο δείχνει πώς μετατοπίζει ο Μαρξ (αλλά και ο Ενγκελς) την ανάλυση των τότε συμβάντων στο τότε διεθνές συστημικό φόντο.

Μέσα από χειρόγραφα, πρακτικά συνεδρίων, κείμενα, βιβλία και άρθρα του μαρξιστικού αχανούς φόντου, ο Κοτζιάς «αρπάζει» τη διπλωματία από τα μαλλιά και προσαρμόζει την παραδοσιακή θεωρία των διεθνών σχέσεων με τη συστημική προσέγγιση που διατρέχει ιστορικά τη γεωπολιτική και διπλωματική σκηνή.

Σε κανένα κεφαλαίο του σπουδαίου αυτού βιβλίου ο συγγραφέας δεν καθοδηγεί τον αναγνώστη να παραλληλίσει το τώρα με το τότε. Και δεν αφήνει καν «μηνύματα» ιδεολογικής εξίσωσης ή ταύτισης θέσεων και αναλύσεων που να υποδεικνύουν θεωρητικές και πολιτικές προτιμήσεις.

Διερευνά την εποχή των μεγάλων συμβάντων του 19ου αιώνα, όπως την προσεγγίζει όχι μόνο ο οικονομολόγος Μαρξ αλλά και ο φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Μαρξ.

Ο Κοτζιάς τολμάει σε μερικά κεφάλαια να «φέρει» (από εκείνη την περίοδο) στο παρόν γεωπολιτικό πλαίσιο ανάλυσης, αυτό που βλέπουμε μεν αλλά απωθούμε: τις συσχετίσεις που επηρέαζαν το διπλωματικό σκηνικό (και που ο Μαρξ δοκίμαζε να θέτει σε συστημικό φόντο) ιδιαίτερα ως προς τον φιλελευθερισμό, τον τσαρισμό, τον βοναπαρτισμό, τον αναρχισμό και φυσικά τον καπιταλισμό.

Το βιβλίο του πρώην υπουργού και καθηγητή Κοτζιά δεν είναι απλή ιστορική αναμόχλευση σημαινόντων και σημαινομένων.

Είναι ανάλυση με θέση και επιστημονικής προσέγγισης σχολιασμό σχετικά με τις εδραιωμένες αντιλήψεις που ο Μαρξ ανέπτυξε γύρω από τη διπλωματία των ισχυρών δυνάμεων της εποχής του και γύρω από εξελίξεις, όπως τη γαλλική κατοχή στην Ισπανία και την Πορτογαλία, τον διαμελισμό της Πολωνίας, την κατάσταση στο αποικιοκρατικό σύστημα και το ανατολικό ζήτημα.

Προσπαθούμε σήμερα να εντρυφήσουμε στα υπόγεια ρεύματα της ιμπεριαλιστικής διπλωματικής σκηνής αγνοώντας σχεδόν την ηγεμονική ισχύ που ο Μαρξ έβλεπε να εγκαθιστά ο καπιταλιστικός τρόπος κυριαρχίας στον πλανήτη.

Πίσω από τους αγώνες και τις επαναστάσεις των μαζών, πίσω από το εξεγερσιακό δυναμικό της Διεθνούς και των εργατικών ενώσεων, το κομμουνιστικό πρόταγμα του Μαρξ δεν παρέλειπε να βλέπει τη «μεγάλη εικόνα».

Αυτή ακριβώς είναι που ο Κοτζιάς αναλύει με μέθοδο και προσέγγιση τέτοια που φέρνει τον αναγνώστη κοντά στο ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο λείπει από τη σύγχρονη ασταθή πολυπολική εποχή των ηγεμονικών ανταγωνισμών.

Στα κεφάλαια π.χ. σχετικά με την αποικιοκρατία, αλλά και σε αυτά σχετικά με την Κίνα και την Ινδία της εποχής του Μαρξ, ο Κοτζιάς καταφέρνει να περιγράψει το αθέατο υπόβαθρο των «δημιουργικών διασταυρώσεων» που σε προηγούμενα κεφάλαια του βιβλίου παραθέτει αναλυτικά σχετικά με τους μικρο- και μακρο-ιμπεριαλισμούς, τις συμμαχίες ή και τα τρίγωνα συμμαχιών (σχήματα υπαρκτά μέχρι σήμερα εννοείται).

Επειδή ο Μαρξ «έπιασε» το διεθνές σύστημα ως προς τις προ- αλλά και μετα-καπιταλιστικές δομές του, ο Κοτζιάς (πολιτικός με βαθιά θεωρητική και ιδεολογική κατάρτιση πάνω στη διαλεκτική σχέση εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής) περιγράφει τη μεγάλη σιωπηρή συνεννόηση –που ούτε καν εμείς οι μακροοικονομολόγοι ξέρουμε το ακριβές βάθος της– πίσω από τις διεθνείς σχέσεις (οικονομίας και πολιτικής).

Είναι επίσης γόνιμη για τον αναγνώστη η διερώτηση του συγγραφέα αν ο Μαρξ ήταν τελικά «διεθνολόγος» ή «ευρωκεντρικός» όσον αφορά το σοσιαλιστικό πρόσημο ανάλυσης των τότε συσχετισμών ισχύος.

Μια διερώτηση που αυτομάτως μας μεταφέρει στο σήμερα, όπου κυριαρχεί η μονοδιάστατη ανάλυση των πολεμικών συγκρούσεων, με το γεωοικονομικό μάλλον να υπερτερεί του γεωπολιτικού.

Ο Κοτζιάς δεν ξεχνά να δει και τα βαθιά ζητούμενα του Μαρξ (κράτος, πατρίδα, απασχόληση) πίσω από τις «μακρινές» έννοιες για τον μέσο άνθρωπο, όπως η διπλωματία και οι διεθνείς σχέσεις.

Αν και εκ πρώτης όψεως το βιβλίο μπορεί και να μοιάζει με αναβίωση μιας μεθόδου διαλεκτικής - υλιστικής θεωρίας της διπλωματίας και των διεθνών σχέσεων, εν τούτοις δεν πρόκειται γι’ αυτό ακριβώς.

Ο χρόνος μελέτης του πολυσέλιδου αυτού σπάνιου έργου περιλαμβάνει παύσεις και σημεία στοχασμού για τον (μυημένο και μη) αναγνώστη.

Αρδεύονται σκέψεις και νοητικοί συσχετισμοί με τη σημερινή γεωπολιτική αστάθεια, την ελληνική και ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, τη γεωοικονομική, ενεργειακή, πολιτισμική αλλά και θρησκευτική διπλωματία.

Του έργο του Μαρξ υπήρξε μεγάλο και βαθύ, πολυεπίδεδο. Και οι διεθνείς σχέσεις τον απασχόλησαν ως ιστορική συστημική αλλά και δομική συνθήκη.

Αυτό μας προσφέρει ο καθηγητής Κοτζιάς: τόσο την αυτονόμηση της πρώτης από τη δεύτερη όσο και την αλληλεπίδρασή τους ώστε να κατανοήσουμε πού εδράζεται το θεατρικό και θεαματικό σκηνικό των σημερινών και των παρελθοντικών γεωπολιτικών ανισορροπιών.

Αυτών που χαρακτηρίζουν τις διεθνείς σχέσεις, τους ηγεμονικούς ανταγωνισμούς και καθορίζουν τελικά τη μοίρα των λαών και της οικουμένης...