Διαβάζοντας τα Φραγκόσυκα της μνήμης (24γράμματα, 2023) του Γιώργου Ρουσόπουλου έρχονται και ξανάρχονται στον νου σκέψεις για τη σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη. Σκέψεις για το πώς διαβάζεται ένα κείμενο σε κάθε εποχή. Πώς προσλαμβάνουν για παράδειγμα η γενιά Χ, οι millennials και η γενιά Ζ ένα κείμενο που κινείται στην εμφυλιακή και πρώτη μετεμφυλιακή περίοδο; Μπορούμε να αφουγκραστούμε τις αντηχήσεις μιας εποχής που σημαδεύτηκε από αυστηρές διαχωριστικές γραμμές, από πολιτικά πάθη και κοινωνικές εντάσεις που έμελλε να αφήσουν έντονα αποτυπώματα στη σύγχρονη Ιστορία; Τα Φραγκόσυκα της μνήμης έρχονται να αφυπνίσουν τέτοια και πολλά άλλα ερωτήματα. Και στο τέλος, να μας υπενθυμίσουν ότι η ανάγνωση ενός κειμένου είναι πολύ περίπλοκη και αυστηρά προσωπική διαδικασία. Ο κάθε αναγνώστης διαβάζει το κείμενο σύμφωνα με τις δικές του εμπειρίες και τα δικά του ιδεολογικά εργαλεία. Ερμηνεύει εντελώς προσωπικά πολλά από τα δεδομένα του κειμένου και βλέπει αυτό που συνήθως θέλει να δει. Στην ουσία, ο αναγνώστης είναι τα διαβάσματά του, κουβαλάει στην ψυχή του τα αποτυπώματα όλων των ιδεών, των πεποιθήσεων, των επιθυμιών και των υποσυνείδητων έλξεων και απωθήσεων.
Ετσι και τα Φραγκόσυκα της μνήμης του Ρουσόπουλου. Διαβάζονται πολλαχώς. Και απνευστί. Η πλοκή τους συνδέεται με την εμφυλιακή και μετεμφυλιακή ελληνική κοινωνία. Το θέμα που ανακινείται είναι οι πολιτικές εξορίες ή αυτοεξορίες στις οποίες εξαναγκάστηκαν πολλοί στα «μαύρα» χρόνια της νεότερης Ελλάδας. Εκτοπισμός, προσωπικές επιλογές και ένα παιχνίδι της μοίρας συνθέτουν ένα πλαίσιο στο οποίο πλέκεται ο λογοτεχνικός μύθος και εντός του οποίου ο ήρωας βλέπει τη ζωή του να αθροίζει μέρα με τη μέρα έντονες καινούργιες συγκινήσεις. Ο Ρουσόπουλος με συγκρατημένες λογοτεχνικές κινήσεις, χωρίς εντάσεις και με μια φυσικότητα που γοητεύει, ξετυλίγει το κουβάρι του λογοτεχνικού του μύθου. Η γλώσσα του κειμένου είναι τέτοια που προσπαθεί να αμβλύνει τα πάθη, να κατευνάσει τα πνεύματα, να βγει, αν και αυτό είναι αδύνατο, από τον ιδεολογικό της μανδύα και να αποδώσει στους ήρωες μια αφοπλιστική ειλικρίνεια, ρεαλιστική γνησιότητα και έναν ανόθευτο συναισθηματισμό. Η ιστορική και πολιτική πραγματικότητα μιας ολόκληρης εποχής διασταυρώνεται με τις κοινωνικές αντιξοότητες και τα πολιτικά πάθη, η παλινδρόμηση από την παιδική αφέλεια στην ενήλικη κατήφεια, από τη νοσταλγία των ξενιτεμένων και την πίκρα των εξόριστων στην αγαλλίαση μιας ονειρικής αναπόλησης στην ηλικία της τρυφερής θύμησης αφήνουν στον αναγνώστη έντονα αποτυπώματα και κάνουν το κείμενο μια παλλόμενη μήτρα σε έναν μόνιμο τοκετό να γεννά και να ξαναγεννά μνήμες. Μνήμες που ωστόσο δεν συντηρούν διχαστικές τάσεις, δεν βάζουν συρματοπλέγματα και δεν μοιράζουν ιδεολογικά τους αναγνώστες σε κόκκινες και μελανές πλευρές.
Είναι ξεκάθαρο ότι η πρώτη ύλη του Ρουσόπουλου και σ’ αυτό το μυθιστόρημα είναι η Ιστορία. Και ο λογοτεχνικός καμβάς γίνεται η επιφάνεια πάνω στην οποία απλώνεται το ιστορικό υλικό. Το σημαντικό είναι ότι και εδώ, όπως και στο προηγούμενο μυθιστόρημά του (HOREX Regina, 24γράμματα), έχουμε να κάνουμε με βιωμένη ιστορία. Με ζυμώσεις που συντελούνται μέσα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό γίγνεσθαι. Το παρελθόν συντίθεται και επανασυντίθεται στο παρόν της αφήγησης μέσα από μνήμες που άλλοτε συγκρούονται και άλλοτε συντονίζονται. Αυτές οι μνήμες και η διαχείρισή τους εκβάλλουν στον μεγάλο ωκεανό της Ιστορίας. Κι εδώ τα πράγματα γίνονται πιο σύνθετα. Λογοτεχνία και ιστορία τέμνονται. Αυτού του είδους η λογοτεχνία προσφέρει μια αρένα πολύ πιο ασφαλή απ’ ό,τι το πεδίο της ιστορίας και της πολιτικής. Στη λογοτεχνική και μυθοπλαστική αρένα, λοιπόν, δοκιμάζονται ακίνδυνα οι μνήμες και τα βιώματα. Ολες οι πολιτικές και ιδεολογικές εντάσεις, που τυραννούσαν την ελληνική κοινωνία και προξενούσαν βαθιές πληγές σε έναν λαό που ασφυκτιούσε και ζητούσε να ζήσει ήσυχος, να επιδοθεί σε έργα ειρηνικά και να χτίσει πάνω σε ερείπια, βρίσκουν σε τούτη τη μυθοπλαστική αρένα τον ζωτικό χώρο που θα τις εκτονώσει. Δίκαια νομίζω ότι το έργο του Ρουσόπουλου εντάσσεται σ’ αυτόν τον χώρο που λέμε «λογοτεχνία του τραύματος».
Μιλώντας για τραύμα δικαιούμαστε, νομίζω, να δούμε το κείμενο σαν αφορμή για στοχασμό πάνω στη σχέση που έχει το σώμα στη διαμόρφωση της Ιστορίας. Εχει αποτελέσει κεντρικό σημείο εστίασης στην κατανόηση της δυναμικής που έχει η κάθε εξουσία, ότι είναι το επίκεντρο των κοινωνικών κανόνων και των πολιτισμικών πρακτικών. Το σώμα μέσω της επιβολής εξουσίας και ελέγχου δέχεται ασφυκτικές πιέσεις. Σε πολλές κοινωνίες, το φυσικό σώμα έχει χρησιμοποιηθεί ως πεδίο άσκησης κυριαρχίας και υποταγής. Και ο πρωταγωνιστής μας ενσαρκώνει ακριβώς αυτήν την παράμετρο. Είναι εξόριστος επειδή μια πολιτική δύναμη τον εκτοπίζει. Εμπλέκεται στον πόλεμο, ο οποίος καταδικάζει τα σώματα σε θανάσιμους κινδύνους λόγω αντικρουόμενων πολιτικών και ιδεολογικών συγκρούσεων. Το ανθρώπινο σώμα πληρώνει το βαρύ τίμημα της εξουσίας, πληρώνει το κόστος των ιδεολογικών εμμονών και στοχοποιείται κάθε φορά που οι εξουσίες συγκρούονται.
Η πιο λογοτεχνική και ένσαρκη αναπαράσταση της βιωματικής και ενσώματης μνήμης είναι τα φραγκόσυκα, η γεύση των οποίων ξυπνά τη γλύκα μιας χαμένης νιότης, την ευτυχία μιας παιδικής αθωότητας. Τα φραγκόσυκα όμως έχουν και αγκάθια που πονούν το σώμα, κυρίως τα δάχτυλα. Και αυτό είναι κάτι που το κείμενο μας το θυμίζει διαρκώς. Η γλύκα και ο πόνος ως σωματικές αντιδράσεις είναι παντού, διαχέονται εναλλάξ, ξεχειλίζουν και υποχωρούν. Πότε συγκρατημένα και πότε ορμητικά. Η οικογενειακή διαδρομή του ήρωα είναι ακριβώς προϊόν συγκυριών όπου το σώμα άλλοτε καταστρέφεται, πληγώνεται και βασανίζεται και άλλοτε εκτοπίζεται βίαια και αποκόπτεται από τον οικείο ομφάλιο κοινωνικό του λώρο. Τραυματίζεται και αγκαλιάζεται, πονά και γιατρεύεται, γεννιέται, αναγεννιέται και πεθαίνει. Μνήμη και σώμα, λοιπόν, σε μια αλληλένδετη και αξεχώριστη συνδιαλλαγή.
Αυτή νομίζω είναι και η τελική επίγευση που αφήνει η λογοτεχνία του Ρουσόπουλου. Μια μόνιμη υπενθύμιση ότι η ζωή μπορεί να πληγώνει, αλλά η γραφή λυτρώνει.
*Φιλόλογος
♦ Τη σελίδα αυτήν δεν τη φτιάχνουν επαγγελματίες κριτικοί βιβλίου. Γράφεται από αναγνώστες που απευθύνονται σε αναγνώστες για να τους μιλήσουν για κάποιο βιβλίο που τους συνεπήρε. Αν θέλετε να μοιραστείτε όσα νιώσατε διαβάζοντας ένα βιβλίο, στείλτε το κείμενό σας (το πολύ 700 λέξεις) στο [email protected]
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας