Αλήθεια ή μυθεύματα;

«Σπούδασε φιλοσοφία» στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ο Χατζιδάκις; Ξέσπασε πράγματι «θύελλα αντιδράσεων από τους συντηρητικούς κύκλους» με τη διάλεξή του για το ρεμπέτικο; Απέρριψε «από την πρώτη στιγμή» το Οσκαρ για «Τα παιδιά του Πειραιά»; Από το υποτιθέμενο «σπίτι όπου γεννήθηκε στην Ξάνθη» μέχρι τις δημόσιες θέσεις που έλαβε στην πολιτιστική διαχείριση της Μεταπολίτευσης, τα βιογραφικά σημειώματα για τον Μεγάλο Απόντα –έγχαρτα και ψηφιακά– είναι σκορποχώρια γεμάτα ανακρίβειες.

Επειδή η συγγραφή μιας εμπεριστατωμένης βιογραφίας του είναι αυτή τη στιγμή αδύνατη, όσο αρκετά ιδιωτικά αρχεία παραμένουν κλειστά και κανένας φορέας δεν τη χρηματοδοτεί, πληροφορίες-κλειδιά για ένα κεντρικό πρόσωπο της Ελλάδας του περασμένου αιώνα επιπλέουν στο βουρκάρι του copy/paste, ελαφροζυγιάζονται στο σιρόπι της προσωπολατρίας.

Fact checking, λοιπόν, στα βιογραφικά του Μάνου Χατζιδάκι. Οχι ενδελεχώς (όχι εδώ – αυτή η λεπτοδουλειά χρειάζεται τουλάχιστον ένα βιβλίο), ούτε για τα πάντα. Χωρίς εισαγγελική διάθεση, χωρίς ονόματα «ενόχων» ή κατάδυση σε μυρμηγκοφωλιές παραπομπών. ΟΚ, με καλές προθέσεις γράφονται τα περισσότερα. Μετά όμως πολύς κόσμος κόβει εισιτήρια στους διαδικτυακούς καφενέδες για την ομιχλώδη, συνήθως παρηγορητική, επικράτεια της ημιμάθειας.

Ενδεικτικά λοιπόν. Κόκκινη κλωστή δεμένη / στην ανέμη (ξε)τυλιγμένη.

1925 Δεν γεννήθηκε εκεί

Διαβάζουμε: «Το σπίτι όπου γεννήθηκε ο Χατζιδάκις στην Ξάνθη έχει ανακαινιστεί και από το 2016 λειτουργεί ως κέντρο πολιτισμού».

Θαυμάσια πρωτοβουλία που αποδίδει πολιτιστικούς καρπούς. Μόνο που ο Χατζιδάκις δεν γεννήθηκε εκεί, στο «Grande Maison» του πτωχευμένου τραπεζίτη και καπνέμπορου Ισαάκ Ντανιέλ. Η οικογένειά του νοίκιασε έναν όροφο το 1927, η πληροφορία σώζεται στις φορολογικές δηλώσεις των ιδιοκτητών. Το 1932 χώρισαν οριστικά (με διάσταση, δεν εκδόθηκε διαζύγιο) η μητέρα του επτάχρονου Μάνου, Αλίκη Αρβανιτίδου, και ο πατέρας του, νεαρός δικηγόρος, επιχειρηματίας και εκδότης της τοπικής εβδομαδιαίας εφημερίδας «Εθνικός Αγών», ακραιφνώς βενιζελικής. Πού γεννήθηκε ο Χατζιδάκις; Σε άλλο σπίτι, θυμούνται παλιοί Ξανθιώτες. Υπάρχει; Μάλιστα. Είναι ένα αρχιτεκτονικό μπιζουδάκι στην παλιά πόλη και έως το 2017 λειτουργούσε ως youth hostel. Ας μην αποκαλύψουμε ποιο είναι, καθώς η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη. Ας κρατήσουμε ότι στο μέγαρο Ντανιέλ, αριστερά της εισόδου, δίγλωσση πινακίδα (ελληνικά-αγγλικά) διαβεβαιώνει λανθασμένα: «Στο σπίτι αυτό γεννήθηκε ο Μάνος Χατζιδάκις». Παραπληροφόρηση με πολιτική υπογραφή: «Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης».

1938 Αεροπορικό, πατέρας και Γκαρντέλ

Διαβάζουμε: «Ο πατέρας του, Γεώργιος Χατζηδάκις, σκοτώθηκε στο ίδιο αεροπορικό δυστύχημα όπου σκοτώθηκε ο Αργεντινός τραγουδιστής του τάνγκο, Κάρλος Γκαρντέλ».

Αυτό απλά είναι αδύνατον, δεν βγαίνουν οι χρονολογίες. Στην παρεξήγηση συνέβαλε άθελά του ο ίδιος ο συνθέτης. Σε εποχή χωρίς Διαδίκτυο, σε ραδιοφωνική εκπομπή του στο Τρίτο (Κυριακή 24 Ιουνίου 1979, 6.00 μ.μ.) ο Χατζιδάκις ακούγεται να λέει: «Ο Γκαρντέλ έπαιξε κάποιο ρόλο στη ζωή μου. Τραγούδια του τραγουδούσε και η μητέρα μου [σσ: έπαιζε θαυμάσια πιάνο]. Σκοτώθηκε το ’38 σε αεροπορικό δυστύχημα, την ίδια χρονιά που σκοτώθηκε και ο πατέρας μου, επίσης σε αεροπορικό δυστύχημα, 41 ετών και οι δύο. Δεν θέλω να δώσω προέκταση στη σύμπτωση αυτή. Αλλά νομίζω πως εξηγεί μια γοητεία που ασκεί απάνω μου ο διάσημος αυτός τραγουδιστής του τέλους του μεσοπολέμου».

Φέρνει «κοντά» τον πατέρα του και τον Γκαρντέλ κάνοντας δύο λάθη. Τους βάζει να σκοτώνονται την ίδια χρονιά και τους θεωρεί συνομήλικους. Ο Γκαρντέλ σκοτώθηκε τρία χρόνια νωρίτερα, στις 24 Ιουνίου 1935 στην Κολομβία σε ηλικία 45 ετών, ο πατέρας Χατζηδάκης στις 30 Απριλίου το 1938 στην Ιταλία – στις ιταλικές εφημερίδες καταγράφεται το όνομά του μεταξύ των θυμάτων της αεροπορικής τραγωδίας.

1949 Πότε και τι μιας διάλεξης

Διαβάζουμε: «Το 1948 έδωσε την ιστορική διάλεξη για το ρεμπέτικο που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων στη συντηρητική ελληνική κοινωνία».

Ο 24χρονος Χατζιδάκις μίλησε στις 5.30 το απόγευμα της Δευτέρας 31 Ιανουαρίου 1949 στο νυν Θέατρο Μουσούρη, στην πλατεία Καρύτση, όπου στεγαζόταν (και) το Θέατρο Τέχνης. Η αίθουσα κατάμεστη, όρθιοι στους τοίχους, δεν έπεφτε καρφίτσα.

Είναι μύθος ότι «το ρεμπέτικο ήταν άγνωστο και το υπέδειξε στους Ελληνες ο Χατζιδάκις». Στο Κολωνάκι το υπέδειξε, στην Κυψέλη, στη Νεάπολη Εξαρχείων – ας πούμε, κάπως απλουστευτικά, στην μπουρζουαζία και την ανώτερη μεσαία τάξη. Ο λαός ήδη απ’ τη δεκαετία του ’30 και την «Αρχόντισσα» του Τσιτσάνη τραγουδούσε, και τη «Φαληριώτισσα» του Παπαϊωάννου. Ακουγε τους δίσκους του Μάρκου και του Στράτου, η δε «Συννεφιασμένη Κυριακή» είχε μόλις κυκλοφορήσει το 1948 και ήταν πανελλήνιο σουξέ.

Και εδώ μπαίνουμε στα δύσκολα. Τι είχε ακριβώς στο μυαλό του ως «ρεμπέτικο τραγούδι» ο Χατζιδάκις; Από το διασωθέν κείμενο της διάλεξης (στο αρχείο του Φοίβου Ανωγειανάκη) μοιάζει να αγνοεί ολόκληρες περιοχές όπως, ας πούμε, τα σμυρνέικα, ή τα τραγούδια της αρρώστιας όπως τα φθισικά, ή τα μουρμούρικα της φυλακής. Αυτό παραμένει ένα ζήτημα ανοιχτό.

Το βέβαιο είναι ότι η διάλεξη υπήρξε ένα μείζον γεγονός που παγίωσε στο τοπίο, ας πούμε, της «ελληνικότητας» το ακριβό φορτίο του ρεμπέτικου και του λαϊκού τραγουδιού.

1961 Οσκαρ; Ναι, αλλά τελικά όχι

Διαβάζουμε: «“Τα Παιδιά του Πειραιά” συμπεριλαμβάνονται στα 10 εμπορικότερα τραγούδια του 20ού αιώνα».

Αυτό πάλι... Πού του(ς) ήρθε; Απάντηση: τον Μάρτιο του 1981 διεξήχθη στη Στουτγάρδη της Γερμανίας μικρή έρευνα με το ερώτημα: «Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα καλύτερα τραγούδια του 20ού αιώνα, γερμανικά και ξένα;». Οποιος ήθελε απαντούσε, χύμα στο κύμα. Στον ελληνικό Τύπο δημοσιεύτηκε ως ειδησάριο ότι στην πρώτη δεκάδα υπήρχαν και «Τα Παιδιά του Πειραιά» («Ελευθεροτυπία», 12 Μαρτίου 1981).

Διαδεδομένη είναι η ανακρίβεια ότι ο Χατζιδάκις πήρε «Οσκαρ Μουσικής» το 1961 (ή «το 1960») για την ταινία του Ντασσέν «Ποτέ την Κυριακή», με τη Μελίνα Μερκούρη. Η αλήθεια είναι ότι πήρε «Οσκαρ Πρωτότυπου Τραγουδιού» – όχι μουσικής σύνθεσης, που είναι άλλο βραβείο. Η τελετή απονομής, με τον Μάνο στην Αθήνα γιατί, λένε, δεν πίστευε ότι θα βραβευτεί, έγινε στις 17 Απριλίου του 1961 και συναγωνίστηκαν φιλμ που είχαν βγει στις αίθουσες το 1960.

Σαρωτικά διαδεδομένη, όμως, είναι η λανθασμένη εντύπωση ότι «απέρριψε από την πρώτη στιγμή το Οσκαρ». Η καταβύθιση στον Τύπο της εποχής δείχνει ότι τους πρώτους μήνες διακήρυττε σε συνεντεύξεις πόσο ευτυχής ήταν, ενώ για τουλάχιστον έναν-ενάμιση χρόνο προσπαθούσε να τιθασεύσει το άγριο άλογο της διεθνούς δημοσιότητας. Ταξίδευε, έδινε συνεντεύξεις, έκανε τηλεοπτικές εμφανίσεις. Ωσπου κατάλαβε ότι ματαιοπονούσε. Και μίσησε το παμφάγο σούπερ σουξέ που τον εμπόδιζε, όπως θεωρούσε, να εμφανίζει το αληθινό καλλιτεχνικό του πρόσωπο σε ακροατήρια τα οποία θα επέλεγε ο ίδιος.

1966 Η δική του άβολη Αμερική

Διαβάζουμε: «Το 1967 θα ταξιδέψει στο Μπροντγουέι [sic] για το ανέβασμα του μιούζικαλ “Ιλια Ντάρλινγκ”».

Λάθος χρονολογία. Το καλοκαίρι του 1966 συγκροτήθηκε στη Νέα Υόρκη ο ελληνοαμερικανικός θίασος, παρόντος του Μάνου, και άρχισε εντατικές πρόβες. Η εκδοχή του «Ποτέ την Κυριακή» σε μιούζικαλ πρώτα δοκιμάστηκε σε άλλες πόλεις των ΗΠΑ, όπως η Φιλαδέλφεια, πριν καταλήξει να κάνει πρεμιέρα στο Μπρόντγουεϊ ως «Ilya Darling» την Τρίτη 11 Απριλίου 1967.

Η Αμερική ήταν σωτήρια αλλά και άβολη. Σωτήρια, γιατί ο συνθέτης παρατήρησε τα εκρηκτικά sixties και, κυρίως, είχε χρόνο να δουλεύει απερίσπαστος. Αβολη, γιατί ούτε «χολιγουντιανού τύπου» καριέρα έκανε, ούτε μετατοπίστηκε καθοριστικά ο νεοελληνικός άξονας των έργων του, ούτε καν τα αγγλικά του βελτιώθηκαν αισθητά.

Με την εξαίρεση μιας σύντομης επιστροφής λίγων εβδομάδων, στα τέλη του ’67, ο Χατζιδάκις ξαναπάτησε το πόδι του στην Ελλάδα την Παρασκευή 28 Ιουλίου 1972, φέρνοντας στις αποσκευές του το τραγουδοποιητικό magnum opus του, τον «Μεγάλο Ερωτικό».

Ομως τα «χρόνια της Νέας Υόρκης» είναι, ταυτόχρονα, και χρόνια της Καλιφόρνιας, του Λονδίνου, του Παρισιού, των Βρυξελλών, της Ρώμης, ακόμη και της μακρινής Τεχεράνης στο Ιράν – το κουβάρι δεν έχει ακόμη ξεμπερδευτεί.

1975 Πολυθεσίτης κρατικός λειτουργός

Διαβάζουμε: «Το 1975 έγινε διευθυντής του Τρίτου Προγράμματος της ΕΡΤ».

Σου λέει, στο Τρίτο δεν ήτανε; Στο Τρίτο θα γράψουμε. Πολύ ευρύτερη και... δαιδαλώδης είναι η αποτύπωση των θέσεων στις οποίες υπηρέτησε ο συνθέτης κατά τη Μεταπολίτευση, ανταποκρινόμενος στο προσκλητήριο του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Ασε που τον Ιανουάριο του 1975, όταν εγκαταστάθηκε στο τότε ολοκαίνουργιο ραδιομέγαρο της Αγίας Παρασκευής, δεν υπήρχε ΕΡΤ, ήταν ακόμα ΕΙΡΤ («Εθνικόν Ιδρυμα Ραδιοφωνίας-Τηλεοράσεως»)

Στο βιβλίο μου «Στον Καιρό της Λιλιπούπολης» συγκρότησα έναν πίνακα. Τον αναδημοσιεύω εδώ πρώτη φορά, με αφορμή τη φετινή 99η επέτειο από τη γέννηση του Χατζιδάκι, χωρίς άλλα σχόλια. Ενας διεξοδικός μπούσουλας για την «υπαλληλική εποχή μου» όπως την αποκαλούσε σκωπτικά ο ίδιος. Αντιγράψτε άφοβα – αν αναφέρετε πηγή, ο Θεός της δεοντολογίας θα το προσμετρήσει υπέρ σας.

1980 Το κείμενο της Μελβούρνης

Διαβάζουμε: «Στην Κατοχή σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έκανε μαθήματα ανώτερων θεωρητικών μουσικής με τον Μενέλαο Παλλάντιο».

Ακροατής παραδόσεων στη Φιλοσοφική Σχολή ήταν ο νεαρός Μάνος, όχι φοιτητής. Στο σπίτι του Παλλάντιου πήγαινε και έκανε σποραδικά κάποια ιδιαίτερα. Πλην των γυμνασιακών, δεν ολοκλήρωσε άλλες σπουδές. Πειράζουν όλα αυτά; Ασφαλώς όχι. Αλλά τα βιογραφικά εξυψώνουν, στρογγυλεύουν.

Γι’ αυτό έχει βαρύνουσα σημασία το μοναδικό 100% αυτοβιογραφικό κείμενό του. Το έγραψε σε σκοτεινή προσωπική συγκυρία: η μητέρα του είχε πεθάνει λίγους μήνες νωρίτερα, το Τρίτο είχε αναγκαστεί να μεταδίδει μόνο μουσική, εχθροί και φίλοι τον χλεύαζαν για την ατυχέστατη συνέντευξη με τον Γιάννη Φλωρινιώτη. Σε λίγους μήνες (31 Δεκεμβρίου 1980) θα πάθαινε άλλο ένα έμφραγμα.

20 Μαΐου 1980. Ο 55χρονος Χατζιδάκις δίνει συναυλία στη Μελβούρνη προσκεκλημένος ενός «Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού» ομογενών της Αυστραλίας. Το πασίγνωστο σήμερα κείμενο γράφτηκε ειδικά για την περίσταση και τυπώθηκε στο Πρόγραμμα. Τίτλος: «Βιογραφικό σε πρώτο πρόσωπο». Ξεκινάει με τη φράση: «Γεννήθηκα στις 23 Οκτώβρη του ’25, στην Ξάνθη την διατηρητέα κι όχι στην άλλη την φρικτή που χτίστηκε μεταγενέστερα απ’ τους μεταπολεμικούς της ενδοχώρας μετανάστες». Κλείνει με τέσσερα ρήματα / τέσσερα «εις εαυτόν» σε πρώτο ενικό (αδιαφορώ - πιστεύω - επιθυμώ - περιφρονώ) ως «καταστάλαγμα μέχρι στιγμής του βίου μου».

Το ευτράπελο είναι ότι κάμποσοι που το αναπαράγουν σωρηδόν στο ίντερνετ σημειώνουν: «Ενα σπάνιο αυτοβιογραφικό κείμενο του Χατζιδάκι». Ενας μάλιστα, ο αθεόφοβος, το... υπογράφει με την ένδειξη «copyright».

Πόσα τραγούδια ακριβώς;

Στο μικροσκόπιο μιας έρευνας μπαίνουν όλα και όλοι, προφανώς και τα λεγόμενα του ίδιου του Χατζιδάκι. «Εγραψα πολλά τραγούδια, 2.000 μέχρι στιγμής» βεβαιώνει στο κείμενο της Μελβούρνης. Ο τεράστιος αριθμός δεν προκύπτει από πουθενά, εκτός αν στο αρχείο Χατζιδάκι υπνώττουν πάνω από 1.500 έτοιμα τραγούδια.

Επικοινωνία με τον πολύτιμο Πέτρο Δραγουμάνο, θεματοφύλακα της ελληνικής δισκογραφίας 1950-2024 (diskografia.musiconline.gr). «Στο αρχείο μου υπάρχουν 409 τραγούδια με μουσική Χατζιδάκι και στίχους δικούς του και άλλων. Επίσης υπάρχουν 202 ορχηστρικά του Χατζιδάκι», μας ενημερώνει ο κ. Δραγουμάνος.

Αντί επιλόγου. Πόσοι ξέρουν ότι το τελευταίο μιντιακό σχέδιο του Χατζιδάκι ήταν να κάνει νυχτερινή εκπομπή στην τηλεόραση; Οσο και αν μια βιογραφία του είναι, ακόμη, mission impossible, η ανάδειξη άγνωστων ή μισοφωτισμένων ψηφίδων του βίου και του έργου του είναι κάτι εφικτό. Επί προσωπικού, με απασχολεί τα τελευταία χρόνια σαν ινδουιστικό mantra, σαν καλογερίστικο εργόχειρο.