Ιστορίες επί... σκηνής στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου

Το βράδυ της 27ης Οκτωβρίου οι Ελληνες κοιμήθηκαν υπό σκληρή δικτατορία και ακόμη πιο σκληρή λογοκρισία στο θέατρο και παντού και, το ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου, οι σειρήνες τούς ξύπνησαν ίσως πιο ελεύθερους από αυτά, αλλά σε δεινή εμπόλεμη κατάσταση. Είχαν περάσει τέσσερα χρόνια σκληρής δικτατορίας και λογοκρισίας με τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά επικεφαλής της χώρας. Ο Μεταξάς ήταν και πολιτικός, ήταν και στρατιωτικός, δεν ήταν αμόρφωτος, αλλά δικτάτορας ήταν πάντως. Και βέβαια την κήρυξη του πολέμου από τους Ιταλούς λίγο-πολύ την περίμεναν όλοι - άλλο αν κανείς δεν είχε δικαίωμα να μιλήσει ακόμα και όταν αποκαλύφθηκε, στα συντρίμμια της «Ελλης», στο λιμάνι της Τήνου ότι η τορπίλη ήταν ιταλική...

Οπως όλοι, έτσι και το θέατρο, βρέθηκε ενώπιον μιας κατάστασης που όλοι την ήξεραν, όλοι την περίμεναν, αλλά έπεσε και ως κεραυνός εν αιθρία. Αναγκάστηκαν, λοιπόν, ο ένας μετά τον άλλον, οι θίασοι -ακόμη και οι θίασοι πρόζας- να αλλάξουν έργα και να ανεβάσουν επίκαιρες επιθεωρήσεις.

Ο πρώτος θίασος που άλλαξε έργο ήταν αυτός του Κώστα Μουσούρη που, ειδικά εκείνη τη σεζόν, είχε ηθοποιούς και από την πρόζα και από το μουσικό θέατρο γιατί είχε ανεβάσει το «Κοκτέιλ πάρτι». Το κατέβασε όμως κι ανέβασε την επιθεώρηση των Σακελλάριου - Ευαγγελίδη «Μπράβο Κολονέλο» σε μουσική μάλιστα του Θεόφραστου Σακελλαρίδη. Και επειδή βέβαια μπορείς να γράψεις νούμερα και να παρουσιαστούν μετά από μια ώρα στη σκηνή, αλλά είναι δύσκολο να γράψεις καινούργια μουσική και να παρουσιαστεί αμέσως, ο Σακελλαρίδης ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε ένα παλιό του τραγούδι, το -γραμμένο 7 χρόνια πριν- «Απονη Μαρίτσα», το οποίο μεταμορφώθηκε σε «Μπράβο Κολονέλο».

Καινούργια τραγούδια με παλιά κι απρόβλεπτα «υλικά»

Κάπως έτσι, όμως, φτιάχτηκαν κι όλα τα λεγόμενα πολεμικά και κατοχικά τραγούδια της εποχής: αλλάζοντας στίχους σε ήδη υπάρχοντα και γνωστά τραγούδια. Κι επειδή σε επιθεωρήσεις πρωτακούστηκαν δικαιολογείται απόλυτα αυτό. Ας πούμε το θρυλικό «Κορόιδο Μουσολίνι», που τραγούδησε ο Νίκος Γούναρης, όπως και ο Φώτης Πολυμέρης και πολλοί τραγουδιστές, προερχόταν από το «Μικρή χωριατοπούλα» που το είχε πρωτοτραγουδήσει ως νεαρούλα η Ρένα Βλαχοπούλου. Το αστείο όμως στην υπόθεση δεν είναι αυτό. Το αστείο είναι πως η «Μικρή χωριατοπούλα» ήταν ένα ιταλικό τραγουδάκι που είχε κάνει τότε τον γύρο της Ευρώπης με τίτλο «Reginella Campagnola», ενώ τους ελληνικούς στίχους τούς έγραψε μέσα στο φυλάκιο που φύλαγε σκοπιά ο φαντάρος, τότε, Γιώργος Οικονομίδης. Ιταλικό τραγουδάκι το «Κορόιδο Μουσολίνι».

Κι άλλα που ήταν γερμανικά τραγουδάκια κατέληξαν κατοχικά που μίλαγαν για την πείνα. Π.χ. το «Πατάω ένα κουμπί και βγαίνει μια χοντρή και λέει στα παιδάκια “νιξ φαΐ”» είχε υπάρξει μεγάλη προπολεμική επιτυχία της Γερμανίδας Ζάρα Λεάντερ, το «Bei Mir Bist Du Schön», το οποίο, μάλιστα, είχαν τραγουδήσει, με τον ίδιο τίτλο αλλά στα αγγλικά, οι Αντριους Σίστερς, μετά το ’37 και έγινε μια από τις πιο γνωστές σουίνγκ χορευτικές επιτυχίες στις ΗΠΑ. Το πιο τρελό όμως απ’ όλα όμως είναι πως η Ζάρα Λεάντερ έκανε σουξέ στη Γερμανία και σε όλη την Ευρώπη τραγουδώντας στα γερμανικά αυτό το τραγούδι το οποίο ήταν... εβραϊκό από το 1934!!! Για την ιστορία επίσης να πούμε πως η θρυλική «Λιλή Μαρλέν», που ήταν ο ύμνος των Συμμάχων στον πόλεμο, πρωτοερμηνεύτηκε από τη Λάλε Αντερσεν στη Γερμανία του ’39, το έκανε παγκόσμια επιτυχία από την πλευρά των συμμάχων η Μάρλεν Ντίντριχ το ’41 και βέβαια μεταφράστηκε και στην Ελλάδα στα ελληνικά «Λιλή Μαρλέν και οι Γερμανοί θα κλαιν»... Να μην ξεχάσουμε και το περίφημο επίσης γερμανικό τραγούδι «Μπελ αμί» από την ομώνυμη ταινία του ’39 που έγινε επίσης τραγούδι στα ελληνικά για τον Μπελ αμί «που ήρθε στην Αθήνα, η οποία όπου να ’ναι θα λυγίσει από την πείνα»...

Το πιο θρυλικό βέβαια από τα πολεμικά τραγούδια ήταν το «Παιδιά της Ελλάδας παιδιά» από την περίφημη «Πολεμική Επιθεώρηση» που είχε ανέβει άρον-άρον στην Αθήνα με διάφορους καλλιτέχνες της επιθεώρησης και του βαριετέ. Εκεί τραγουδούσε η Βέμπο που ζήτησε από τον τότε νεαρό Μίμη Τραϊφόρο να της γράψει ένα πολεμικό τραγούδι πάνω στην επιτυχία της «Ζεχρά». Το ίδιο τραγούδι, στην εποχή του Εμφυλίου, έγινε κατά παραγγελία της κυβέρνησης, τραγούδι υπέρ των εθνικών δυνάμεων, με τίτλο «Ερχεται χειμώνας πάλι», ενώ το 1974, στη μεγάλη γιορτή στο Παναθηναϊκό Στάδιο για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, η Βέμπο το τραγούδησε με καινούργιους συγκλονιστικούς στίχους που αναφέρονταν στο Κυπριακό και στο Πολυτεχνείο.

Από εκεί και πέρα το τραγούδι «Μοναξιά» έγινε «Παναγιά», το «Μάρω Μάρω» έγινε «Ντούτσε Ντούτσε», το «Στη Λάρισα βγαίνει ο Αυγερινός» έγινε «Στον πόλεμο βγαίνει ο Ιταλός», ενώ το «Πλέκει η Βάσω το προικιό της» έγινε «Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του». Μάλιστα στο τελευταίο υπάρχει ένας στίχος που πια κανείς δεν καταλαβαίνει πού παραπέμπει: «Δρόμο παίρνει και δρομάκι/ και πηδάει το ποταμάκι/ ξέρει τη δουλειά». Εκείνη την εποχή υπήρχε ένας πολύ δημοφιλής ηθοποιός στα βαριετέ, ο «Μητσάρας», και μία από τις δημοφιλέστερες ατάκες που είχε επινοήσει ήταν το «Μπούμπι πήδα το ποταμάκι», κοροϊδευτική φράση για τους θηλυπρεπείς άνδρες της εποχής –μην ξεχνάμε πώς ήταν τα ήθη τότε- η οποία είχε μεγάλη πέραση. Τόση που βρέθηκε και στο «Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του».

Υπάρχει πάντως τουλάχιστον ένα τραγούδι που γράφτηκε -στίχοι και μουσική- από την αρχή για τη Βέμπο, στη διάρκεια του πολέμου από τον Σουγιούλ και τον Κώστα Κοφινιώτη. Το υπέροχο «Μας χωρίζει ο πόλεμος».

Κάπως έτσι άλλαξαν στίχους πολλά γνωστά τραγούδια- αναφέραμε τα πιο γνωστά.

Στα θέατρα, εκεί όπου άλλαζαν εσπευσμένα ρεπερτόριο

Κάπως έτσι άλλαξαν έργα και οι θίασοι που τότε στην Αθήνα ήταν πολύ λίγοι. Ο θίασος της Μαρίκας Κοτοπούλη, ο θίασος της Κυρίας Κατερίνας, ο θίασος του Κώστα Μουσούρη (που έπαιζε στο θέατρο «Μουσούρη», το οποίο τότε λεγόταν θέατρο «Αλίκης»). Πάντως επιθεωρήσεις είχαν ανεβεί, εκτός από τα μεγάλα θέατρα, και σε μικρά λαϊκά θεατράκια, σε βαριετέ κ.λπ. Μόνο το Εθνικό Θέατρο δεν ανέβασε επιθεώρηση.

Αξίζει όμως να αναφερθούμε στην επιθεώρηση που ανέβασε η Μαρίκα Κοτοπούλη, η οποία είχε ανεβάσει, δύο μέρες πριν από την κήρυξη του πολέμου, τη «Μαντάμ Μποβαρί». Μετά ανέβασε εσπευσμένα τα «Πολεμικά Παναθήναια», τα οποία στην ουσία ήταν τα «Παναθήναια» του 1913. Ολος ο θίασος πρόζας της Κοτοπούλη έπαιξε επιθεώρηση και μάλιστα η ίδια εμφανιζόταν στο φινάλε με τη στολή κοριτσιού νεολαίας της ΕΟΝ, της νεολαίας δηλαδή του Μεταξά. Υπάρχει κι ένα σχετικό ανέκδοτο: ο βασιλιάς Γεώργιος ο Β’ που είχε πάει στην πρεμιέρα, όταν του είπαν πως η θρυλική Μαρίκα -53 ετών τότε, αλλά στη συνείδηση του κοινού πολύ μεγαλύτερη αφού ήταν στο θέατρο από τα γεννοφάσκια της- εμφανίζεται με τη στολή της ΕΟΝ, απάντησε με χιούμορ «Φαντάζομαι το Ε με Αι και το Ο με ωμέγα, ε;»...

Κατοχή...

Οταν επιτέθηκαν οι Γερμανοί κι έσπασε το μέτωπο, ούτε λόγος για επιθεωρήσεις. Ο Μεταξάς είχε πεθάνει από τον Ιανουάριο του ’41, η βασιλική οικογένεια είχε καταφύγει στην Αίγυπτο και η μόνη επιθεώρηση που ανέβηκε ήταν του σπουδαίου -και αριστερού- συγγραφέα Ασημάκη Γιαλαμά: ήταν το «Εδώ Αθήναι». Αλλωστε σύντομα, πέραν της πολύ αυστηρής λογοκρισίας, απαγορεύτηκε στη Βέμπο να τραγουδάει στη σκηνή οποιοδήποτε τραγούδι. Κι αυτό γιατί, κάθε φορά που τραγουδούσε ακόμα και ρομάντζες, από κάτω γινόταν της τρελής από χειροκροτήματα και «μπράβο» σαν να έλεγε πολεμικά τραγούδια.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής φυσικά υπήρχε αυστηρή λογοκρισία από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς και έτσι περισσότερο άνθησαν οπερέτες, μουσικές κωμωδίες και πρόζες, παρά επιθεωρήσεις. Αλλά και πάλι κι εκεί κατόρθωναν να περάσουν υπονοούμενα. Και στα βαριετέ. Το πιο θρυλικό απ’ όλα ήταν το βαριετέ Αλκαζάρ, που διηύθυνε και παρουσίαζε ο Ορέστης Λάσκος στο ομώνυμο σινεμά του Σταθμού Λαρίσης, το οποίο ανήκε στον πατέρα του Φιλοποίμενος Φίνου. Εκεί ήταν μάλιστα που ο Λάσκος απήγγειλε το περίφημο ποίημα όταν ο ήρωας αδελφός του Βασίλης Λάσκος, κυβερνήτης του υποβρυχίου «Λάμπρος Κατσώνης», σκοτώθηκε σε ναυμαχία με τους Ιταλούς: «Μάνα μου χωριάτισσα, κυρα-Παναγιώταινα, κυρα-Μαριγώ,/ ας ήταν σαν τον Βάσο μας,/ άμποτες,/να πέθαινα κι εγώ...»

Ο Φίνος και η... Ουγγαρέζα Μιράντα Μυράτ

Ο Φίνος, αρχές του ’43, παρουσίασε την πρώτη ταινία της Φίνος Φιλμ, τη «Φωνή της καρδιάς». Και παρότι είχε ουδέτερο θέμα, η πρεμιέρα στο «Ρεξ» κατέληξε σε εθνικό συλλαλητήριο, με τον κόσμο που άκουσε ελληνικά στο σινεμά, να κάνει λαμπαδηδρομία μέχρι το Ζάππειο, με αναμμένες εφημερίδες στα χέρια. Ο Φίνος, άλλωστε, κινηματογράφησε, τον πρώτο καιρό του πολέμου, όλα τα επίκαιρα στους δρόμους της Αθήνας. Από αυτά έχουν απομείνει ελάχιστα, ό,τι βλέπουμε κάθε 28η Οκτωβρίου στα κανάλια, μιας και οι Γερμανοί, μόλις μπήκαν στην Αθήνα, έχοντας πληροφορίες, πήγαν στα γραφεία της Φίνος Φιλμ, τότε στην οδό Στουρνάρη, και κατέστρεψαν τα πάντα. Σώθηκαν μόνο κάποια λίγα που είχαν πέσει σε ένα βαρέλι και οι εισβολείς δεν τα πήραν είδηση. Για την ιστορία, ο πατέρας του Φίνου εκτελέστηκε το καλοκαίρι του ’44 στο Χαϊδάρι ως αντιστασιακός και «δρων κομμουνιστής», ενώ ο επίσης φυλακισμένος Φίνος σώθηκε τελευταία στιγμή. Να πούμε, όμως, ακόμα για τον Φίνο, πως η ταινία που έκανε με τον Τζαβέλλα το ’46, το «Πρόσωπα λησμονημένα», ήταν οικονομική καταστροφή γιατί στην ταινία έπαιζαν γνωστοί κομμουνιστές σαν τον Γιώργο Παππά, τον Αιμίλιο Βεάκη, τη Μιράντα Μυράτ, τον Δήμο Σταρένιο και οι εθνικόφρονες της εποχής πήγαιναν το βράδυ στα σινεμά, έσπαγαν τις βιτρίνες και έγραφαν με μπογιά «Εξω οι κομμουνιστές». Το 1949 επίσης, λίγο πριν τελειώσει ο Εμφύλιος, ο Φίνος απειλήθηκε με στρατοδικείο και αναγκάστηκε να ξαναγυρίσει αρκετές σκηνές από την ταινία του «Η τελευταία αποστολή» που είχε γυρίσει στη μνήμη του πατέρα του, γιατί «προσβαλλόταν», λέει, «η τιμή των Ελλήνων αξιωματικών», καθώς η πρωταγωνίστρια Μιράντα Μυράτ υποδυόταν μια γυναίκα αξιωματικού, τον οποίο απατούσε με έναν Γερμανό. Κι έτσι αναγκάστηκαν Φίνος και Τσιφόρος να κάνουν την ηρωίδα... Ουγγαρέζα και να την βάλουν να επαναλαμβάνει συνέχεια «Δεν ήμουν Ελληνίδα γι’ αυτό έκανα αυτήν την πράξη»...

Απαγορεύσεις και διώξεις

Φυσικά, στην Κατοχή, δεν μπορούσε κανείς να σατιρίσει στην επιθεώρηση Γερμανούς ή Ιταλούς και να μιλήσει για τον πόλεμο και την Ελλάδα. Μπορούσε να μιλήσει όμως για την πείνα π.χ. γιατί σύμφωνα με τις κατοχικές αρχές γι’ αυτήν ευθύνονταν οι Ελληνες μαυραγορίτες και όχι οι δυνάμεις κατοχής.

Εν τω μεταξύ ο Εμφύλιος στο ελληνικό θέατρο, πρώτα ξεκίνησε από την Αίγυπτο όπου ήδη ο στρατός και οι Ελληνες πρόσφυγες είχαν χωριστεί σε βασιλικούς και -ας πούμε- αριστερούς. Η πρώτη που το πλήρωσε ήταν η Βέμπο που είχε καταφύγει στην Αίγυπτο, είχε φτιάξει θίασο και ψυχαγωγούσε δωρεάν τους εκεί Ελληνες και τον στρατό και με εισιτήριο τους Ελληνες της μόνιμης παροικίας. Ενα βράδυ κάποιοι την έβρισαν από κάτω και την είπαν «Γλυξμπουργκικιά» και «κλέφτρα» και κάποιοι την πολέμησαν, ζητώντας να διαλυθεί ο θίασός της. Πρώτος και καλύτερος ο διπλωμάτης, στέλεχος της εκεί κυβέρνησης, Γιώργος Σεφεριάδης -ναι, ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης. Τελευταία στιγμή πήρε το μέρος της ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ενώ ακολούθησαν και άλλα πολλά παρατράγουδα στην Αίγυπτο που προμήνυαν τι θα γίνει στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση...

Διχασμός και «δεξιό» και «αριστερό» θέαμα

Το τι έγινε βέβαια με την απελευθέρωση είναι γνωστό. Για πρώτη φορά ο κόσμος του θεάματος μετά το ’44 χωρίστηκε σε δεξιούς και αριστερούς και μάλλον σε βασιλικούς και ΕΑΜίτες, ενώ μέχρι τότε γνωστή πανελληνίως και ξεκάθαρη πολιτική θέση από ηθοποιούς είχαν μόνο η Κοτοπούλη που ήταν βασιλικιά και η Κυβέλη που ήταν βενιζελικιά. Από εκεί και πέρα, μαζί με όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες πληθυσμού, επαγγελμάτων κ.λπ. κ.λπ. και ο κόσμος του θεάματος χωρίστηκε στα δύο, μέχρι το 1949.

Οι επιθεωρήσεις είχαν τόσο άγρια πολιτική σάτιρα που δεν ξαναείχε ποτέ η επιθεώρηση ούτε πριν, ούτε μετά.

Η πιο γνωστή «δεξιά» στην ιστορία της επιθεώρησης ήταν το «Ελλάδα μου κουράγιο» του Μίμη Τραϊφόρου με τη Βέμπο και τους «πέντε άσους», δηλαδή τον Ορέστη Μακρή, τον Κυριάκο Μαυρέα, τον Μίμη Κοκκίνη, τον Βασίλη Αυλωνίτη και τον Μάνο Φιλιππίδη -τον πατέρα του Ανδρέα Φιλιππίδη. Ηταν τόσο «δεξιά» δε, που ο Αυλωνίτης είπε του Τραϊφόρου «Πάλι καλά βρε Μίμη που δεν έβαλες τον Παπάγο να κόβει τα εισιτήρια απ’ έξω»!

Από την άλλη, η πιο εμπορική επιθεώρηση όλου του Εμφυλίου ήταν η «αριστερή» «Γιούπι γιούπι» μόνο με αριστερούς ηθοποιούς και επικεφαλής την περίφημη Καίτη Ντιριντάουα, γυναίκα με τεράστιο ταλέντο και αγώνες στο ενεργητικό της. Για χρόνια μετά την Ντιριντάουα, αν και ήταν μεγάλη πρωταγωνίστρια, την κυνηγούσαν όλες οι λαϊκές δεξιές εφημερίδες και σταμάτησαν μόνο όταν ο δεύτερος σύζυγός της, ο Κώστας Χατζηχρήστος, ΕΑΜίτης στην Κατοχή, ζήτησε από τον φίλο του τον Καραμανλή να σταματήσει αυτός ο πολιτικός διωγμός. Μαζί της στο «Γιούπι γιούπι» ήταν η Μαρίκα Κρεββατά, ο Γιώργος Γαβριηλίδης, ο Σπύρος Πατρίκιος και άλλοι πολλοί.

Για τη συμφιλίωση...

Οι μόνες θεατρικές «φωνές» που άρχισαν έστω και δειλά και προέτρεπαν σε μία ας πούμε συμφιλίωση ήταν στο θέατρο «Κοτοπούλη» -αν και βασιλικιά η Κοτοπούλη με το κύρος της και τις γνωριμίες της είχε σώσει πολλούς αριστερούς ηθοποιούς και όχι μόνο στον Εμφύλιο- όπου ο Αλέκος Σακελλάριος με τον Χρήστο Γιαννακόπουλο και τον θίασο Κοτοπούλη μ’ επικεφαλής τον Βασίλη Λογοθετίδη, ανέβασαν πρώτα την κωμωδία «Η Δεξιά, η Αριστερά και ο κυρ Παντελής». Και, μετά τη μεγάλη επιτυχία αυτού του εγχειρήματος ανέβασαν, τον θρίαμβο που λεγόταν «Οι Γερμανοί ξανάρχονται» που έγινε και ταινία το 1948 και έσπασε τα ταμεία...

Η δολοφονία της Παπαδάκη

Εγιναν πολλά και φοβερά από το ’40 έως το ’44 αλλά τα χειρότερα έγιναν από το ’44 έως το ’49 σε όλη την Ελλάδα βέβαια αλλά ΚΑΙ στον «λαμπερό κόσμο του θεάματος», όπως η φρικιαστική δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη, για την οποία πριν απ’ όλους ο ίδιος ο Ζαχαριάδης παραδέχθηκε πως ήταν τεράστιο λάθος. Κι έγιναν και άλλα γεγονότα όπως π.χ. με τη βαθμοφόρο ΕΑΜίτισσα τότε Μιράντα Μυράτ και γόνο της μεγάλης θεατρικής οικογένειας, η οποία, σε συγκέντρωση του ΕΑΜ στην πλατεία Κυψέλης, στα Δεκεμβριανά, με τη γροθιά στον αέρα φώναζε «Θάνατος στον προδότη Παπανδρέου» -και ο Παπανδρέου για τον οποίο έλεγε ήταν ο τρίτος σύζυγος της μητέρας της Κυρίας Κυβέλης. Ανάμεσα στις πρόζες της εποχής έντονο πολιτικό χρώμα είχε από τη μια ο «Φον Δημητράκης» του Δημήτρη Ψαθά και από την άλλη το «Ενας ήρωας με παντούφλες» των Σακελλάριου - Γιαννακόπουλου.

Δεν έχω γράψει ούτε το ένα δέκατο από αυτά που είχα σκοπό να γράψω, αλλά ο... χώρος έχει και αυτός τα όριά του και δεν θα έφταναν ούτε δέκα εφημερίδες για να τα χωρέσουν. Κάποιες ματιές στα πεταχτά ήταν γι’ αυτά τα 9 χρόνια που άλλαξαν για πάντα την Ελλάδα και μαζί της και τον χώρο του θεάματος. Οπότε λέω να συνεχίσω αυτό που άρχισα να γράφω... του χρόνου... ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ!