Η κοινωνία της αδιαφορίας

Αν ζητούσαμε από έναν πολίτη της αρχαίας Αθήνας, που θα είχε τη δυνατότητα να μας επισκεφθεί με τη μηχανή του χρόνου, να χαρακτηρίσει τη συμπεριφορά των «πολιτών» της σύγχρονης Ελλάδας, θεωρώ ότι δεν θα δυσκολευόταν να πει πως το βασικό χαρακτηριστικό τους είναι η αδιαφορία για τα κοινά, για τη λειτουργία της Δικαιοσύνης, για την εγκυρότητα των αποφάσεων των νομοθετών, για τη χρηστή διοίκηση, για τη λειτουργία των θεσμών.

Τότε την αδιαφορία αυτής της μορφής την ονόμαζαν αχρειότητα, ιδιωτεία, αναξιότητα για το «συμπολιτεύεσθαι», την ικανότητα δηλαδή να έχουν μόνο οι ενεργοί πολίτες ρόλο στη διακυβέρνηση της πόλης τους, και θα μας εγκαλούσε ότι έχουμε αφ’ ενός υπεξαιρέσει το όνομα Δημοκρατία, αφ’ ετέρου ότι πλαστογραφούμε το περιεχόμενό της και τις αξίες της. Με λίγα λόγια θα κατηγορούσε ως πολιτικούς απατεώνες αρκετούς από τους άρχοντές μας και ως αχρείους ιδιώτες και συνεργούς στο έγκλημα, εμάς τους αρχομένους.

Εστιάζοντας στην αδιαφορία ως μία από τις αιτίες των πολιτικών στρεβλώσεων και της εξαθλίωσης της έννοιας της πλειοψηφίας λόγω του πλασματικού χαρακτήρα και της λειτουργίας της ως λιπάσματος του δυστοπικού μέλλοντος που με ορμή έρχεται να καλύψει το κενό που αφήνει αστόχαστα η εκφυλιστική ραστώνη μας, θα δούμε ότι υπάρχουν δύο είδη αδιαφορίας.

Η παθητική αδιαφορία, η οποία ξεκινάει από τη ρηχή καθημερινότητα και καταλήγει στην αδιαφορία μας για τον πολιτισμό, την πολιτική και γενικά για τα κοινά. Στην έξαρση της παθητικής αδιαφορίας συμβάλλει και η αναγόρευση της πιο αχρείας μορφής της, που είναι η αποπολιτικοποίηση της κοινωνίας, σε αρετή. Η παθητική αδιαφορία είναι η αιτία της αποσύνθεσης του ατόμου σε βαθμό αφασίας, η οποία τον οδηγεί στην θέση του αποστασιοποιημένου, από το κοινωνικό δράμα, θεατή. Και πηγαίνοντας πιο μακριά συντελεί στην εντύπωση στο υποσυνείδητό μας του τρίπτυχου: αρνί, κοπάδι, βοσκός. Ως βοσκό δε, μπορούμε να φανταστούμε είτε έναν δικτάτορα είτε ένα κλειστό κομματικό σύστημα νομενκλατούρας επιρρεπές στη διαφθορά, είτε ένα δημοκρατικοφανές, επίσης διεφθαρμένο και εξαρτημένο από τις οικονομικές ελίτ βαθύ κράτος.

Για να εξυπηρετηθεί λοιπόν αυτή η παθητική αδιαφορία ένα είναι το μέσον: πανάρχαιο και αποτελεσματικό, ο φόβος της ελευθερίας, ο φόβος ότι έξω από το μαντρί καραδοκεί ο λύκος. «Μία ωραία πρωία, μας χάρισαν ένα ινδικό χοιρίδιο. Εφτασε στο σπίτι μέσα σε κλουβί. Το μεσημέρι τού άνοιξα την πόρτα. Επέστρεψα στο σπίτι το απόβραδο και το βρήκα όπως το είχα αφήσει: χωμένο στο κλουβί, κολλημένο στα κάγκελα, να ριγεί από τον τρόμο της ελευθερίας», μας διηγείται, απορώντας για την ακατανίκητη αρνητική δύναμη της παθητικότητας, ο Εντουάρντο Γκαλεάνο*.

Το άλλο είδος της αδιαφορίας είναι η ενεργητική αδιαφορία, η οποία εκδηλώνεται ενσυνείδητα μέσω πράξεων οι οποίες σκοπό έχουν την αντιστροφή της πορείας του ανθρώπου και τη μετάβαση από την κοινωνία στο άτομο. («Δεν υπάρχει κοινωνία, υπάρχουν μόνο άτομα», έλεγε η αλήστου μνήμης Μ. Θάτσερ.) Και θα μπορούσε κάποιος να πει ότι αυτή η μετάβαση είναι η αναστροφή της αφασιακής παθητικής αδιαφορίας, δηλαδή αυτή που υποτίθεται ότι απελευθερώνει το αρνί από το κοπάδι, αυτή που δήθεν του δίνει την ελευθερία να εξελιχθεί ατομικά, να μην επαφίεται στο κράτος και να μη γίνεται βάρος στην κοινωνία. Αν όμως συμφωνήσουμε με αυτή τη θέση, τότε θα δικαιολογήσουμε αναγκαστικά και τις πράξεις οι οποίες επισυμβαίνουν τα τελευταία σαράντα χρόνια ως συνέπειες αυτής της πολιτικής. Οπως είναι η διάλυση της δημόσιας Υγείας, της δημόσιας Παιδείας, η ασυδοσία των αγορών, ο χαρακτηρισμός των δημόσιων αγαθών -ενέργεια, νερό, βασικά διατροφικά προϊόντα- ως εμπορευμάτων κοκ. Αν λοιπόν συνδέσουμε αυτές τις πολιτικές με το αποτέλεσμα, θα δούμε ότι τελικά είναι πράξεις ενεργητικής αδιαφορίας που γίνονται σκόπιμα και καθ’ υπόδειξη κυρίως οικονομικών κέντρων, απέναντι στα δημόσια αγαθά και σε ό,τι μπορεί να χαρακτηρίσει αυτό που λέμε κράτος πρόνοιας.

Η ενεργητική αδιαφορία που συντελείται με πράξεις ή παραλείψεις οικονομικοκοινωνικής απορρύθμισης, απαιτεί και πάλι τη συνεργασία του βοσκού με τον λύκο. Με λύκους του χρηματιστηρίου, λύκους αντικρατιστές, λύκους της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, ακόμα και λύκους που ευθαρσώς παραδέχονται ότι είναι λύκοι, όπως μαφιόζοι, βαρόνοι ναρκωτικών, έμποροι όπλων. Το μέσο για να εξυπηρετηθεί αυτή η μορφή αδιαφορίας -η ενεργητική αδιαφορία- είναι επίσης δοκιμασμένο και αποτελεσματικό, ακούει δε στο όνομα «Δεν υπάρχει άλλη λύση» και σημαίνει: ανηλεής ανταγωνισμός του τύπου όλοι εναντίον όλων και ακόμα, η με κάθε τίμημα διαρκής οικονομική ανάπτυξη. Γιατί «όποιος δεν προλάβει πρώτος, χάθηκε. Είσαι αναγκασμένος να πηδάς ή να σε πηδάνε. Καιροί τού τι με νοιάζει εμένα, του τι να κάνουμε, του μην ανακατεύεσαι, του ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Καιροί των απατεώνων: η παραγωγή δεν αποφέρει, η δημιουργία είναι ανώφελη, η δουλειά δεν έχει αξία», μας διηγείται πάλι ο Εντουάρντο Γκαλεάνο*.

Και στις δύο κατηγορίες αδιαφορίας το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: Η κοινωνία της χειραγώγησης, του φόβου και της ανασφάλειας∙ η κοινωνία της εξάρτησης από τσαρλατάνους, από «βοσκούς», από ολιγάρχες, από ουσίες, από καταναλωτικά προϊόντα, από βίτσια και ιδιοτροπίες, από διλήμματα και ψευδαισθήσεις∙ η κοινωνία όπου το χρήμα εξουσιάζει τον άνθρωπο και ο άνθρωπος τον συνάνθρωπό του. Η κοινωνία της αχρειότητας και της αναξιοπρέπειας της αδιαφορίας.

*«Ο φόβος» και «το Σύστημα/3» από «Το βιβλίο των εναγκαλισμών» του Εντουάρντο Γκαλεάνο, Εκδόσεις Πάπυρος