Τα ιδεολογήματα που μετάλλαξαν τα κόμματα της Μεταπολίτευσης

Ο Βασίλης Λιόσης, συστηματικός αρθρογράφος και πολύτιμος συνεργάτης της «Εφ.Συν.», ιδιαίτερα στις ειδικές εκδόσεις της εφημερίδας για τα 50χρονα της Μεταπολίτευσης που έχει επιμεληθεί μαζί με τον Γιάννη Μαυρή και τον Δημήτρη Καλτσώνη, έχει γράψει ένα από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία για την περίοδο που εξακολουθεί να συναρπάζει και να διχάζει ακόμη και τους πρωταγωνιστές της, όσους τουλάχιστον ζουν και είναι στο προσκήνιο. «Μισός αιώνας από τη Μεταπολίτευση» είναι ο τίτλος του βιβλίου που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΚΨΜ στις αρχές του καλοκαιριού και που συνεχίζει την επιτυχημένη πορεία του στις προθήκες των βιβλιοπωλείων και στις ζωηρές συζητήσεις για το αποτύπωμα αυτής της εποχής στην πολιτική, κοινωνική και οικονομική ζωή της χώρας.

Σήμερα στη Ν.Δ. έχουμε ένα μείγμα ακροδεξιών ιδεών, woke πολιτικής, σκληρού νεοφιλε-λευθερισμού και άκρατης κοινωνικής αναλγησίας

Λιόσης θέτει στο επίκεντρο του βιβλίου κάτι βασικό: πώς ορίζεται η Μεταπολίτευση; Πώς χρονολογείται; Πότε ξεκινά και πότε τερματίζεται; Φιλοδοξία του είναι να ερμηνεύσει αυτή την εποχή από τη σκοπιά του κόσμου της εργασίας και της προοδευτικής διανόησης. Αλλά επειδή αυτή η εποχή σηματοδοτείται από τις διαρκείς, άλλοτε αργόσυρτες άλλοτε ραγδαίες, μεταστροφές των πολιτικών κομμάτων που κυριάρχησαν στη Μεταπολίτευση, έχει ενδιαφέρον να εντοπίσουμε γύρω από ποιες βασικές έννοιες και ποια ιδεολογήματα συντελούνται αυτές οι μεταστροφές και μεταλλάξεις. Η μάλλον υποτιμημένη ιδεολογική διάσταση της Μεταπολίτευσης διαπερνά το βιβλίο του Λιόση και τροφοδοτεί την ακόλουθη συζήτησή μας μαζί του.

● Το τελευταίο βιβλίο σας κάνει μια αποτίμηση του μισού αιώνα από το 1974. Υπάρχουν εκτιμήσεις γύρω από την οικονομία, την πολιτική, την κοινωνία και την ιδεολογία. Η εντύπωσή μου είναι ότι στη συζήτηση που γίνεται δημόσια για τη Μεταπολίτευση η συνιστώσα της ιδεολογίας είναι υποβαθμισμένη.

Νομίζω πως έχετε δίκιο. Η ιδεολογία παράγεται από τις οικονομικές στρατηγικές και τις βραχυπρόθεσμες οικονομικές επιδιώξεις, συμπλέκεται αδιάρρηκτα με την πολιτική και μπορεί να καθορίζει κοινωνικές και πολιτικές συμπεριφορές. Από αυτήν την άποψη δεν της αξίζει η υποβάθμιση στον βαθμό που αυτή υπάρχει.

● Ποια θα λέγατε λοιπόν ότι είναι τα κυριότερα ιδεολογικά σχήματα που παρήχθησαν με κάποια ιδιαίτερη ένταση αυτή την περίοδο;

Κατ’ αρχάς πρέπει να πούμε ότι μετά την κρίση το 1973, δηλαδή τη χρονιά που σηματοδοτεί το τέλος μιας τριαντακονταετούς καπιταλιστικής ανάπτυξης, ξεκινά μια μεθοδευμένη αντεπίθεση των γκουρού του νεοφιλελευθερισμού Φρίντμαν και Χάγεκ και των ακολούθων τους. Ο τρόπος που έγινε αυτή περιγράφεται στο βιβλίο του Ντέιβιντ Χάρβεϊ «Νεοφιλελευθερισμός, Ιστορία και παρόν». Από εκεί και έπειτα οι βαρύγδουπες θεωρητικές αναλύσεις κατεβαίνουν στην κοινωνία εκλαϊκευμένα, «κομματιάζονται» σε επιμέρους θέματα και προβάλλονται από το σύνολο του συστημικού μπλοκ.

● Και ποια είναι αυτά τα ιδεολογικά σχήματα που εκλαϊκεύτηκαν;

Υπήρξαν ιδεολογήματα που σχετίζονταν με την οικονομία. Η σύγκλιση με την ΕΟΚ/Ε.Ε. υπήρξε ένα υποτίθεται στρατηγικό όραμα της ελληνικής ολιγαρχίας. Η έννοια του εκσυγχρονισμού, που κατά κύριο λόγο αφορούσε την περίοδο της πρωθυπουργίας Σημίτη, η «ανάπτυξη», ο «υπερδιογκωμένος» δημόσιος τομέας είναι ακόμη μερικά τέτοια ιδεολογήματα. Αν θέλουμε να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, η έννοια του εκσυγχρονισμού για παράδειγμα δεν υπέκρυπτε τίποτα άλλο παρά την ανάγκη καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων, που για να γίνει εφικτή η εφαρμογή τους έπρεπε προηγουμένως να αναπτυχθεί μια στοχευμένη και αβάσιμη καταστροφολογία. Η «ανελαστικότητα» της εργασίας, η «μη παραγωγικότητα» των Ελλήνων εργαζομένων και άλλα προετοίμασαν το έδαφος.

● Υπήρχαν και ιδεολογήματα που δεν αφορούσαν στενά την οικονομία;

Ασφαλώς. Αναφέρω ενδεικτικά την έννοια της «σταθερότητος» που συνδεόταν στενά με το ζήτημα της κοινωνικής συναίνεσης, το ιδεολόγημα του «αλυτρωτισμού» που συνδέθηκε με τα εθνικιστικά συλλαλητήρια, την «ατομική ευθύνη» προκειμένου το επίσημο κράτος να αποσείσει από τις πλάτες του τις υποχρεώσεις του απέναντι στους πολίτες και να τις μεταφέρει σε αυτούς. Και βεβαίως δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι ένα από τα πιο ισχυρά ιδεολογήματα προπαγανδιστικά ήταν αυτό των «λαϊκίστικων πολιτικών» που στηλίτευαν παρελθοντικές πολιτικές που στοιχειωδώς ενίσχυσαν τα λαϊκά εισοδήματα. Μάλιστα θα ήθελα να προσθέσω πως καθοριστική παρέμβαση στη νομιμοποίηση όλων αυτών των ιδεολογημάτων έπαιξε ο Νικηφόρος Διαμαντούρος με το βιβλίο του «Πολιτισμικός Δυϊσμός και Πολιτική Αλλαγή στη Μεταπολίτευση».

● Οσον αφορά τα κόμματα και τις ιδεολογικές τους συντεταγμένες;

Θα ξεκινήσω απαντώντας για το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας. Ας θυμηθούμε τη «σοσιαλμανία» του Καραμανλή και την προσπάθεια να αποκοπούν οι μνήμες από τον προκάτοχο της Νέας Δημοκρατίας, δηλαδή την ΕΡΕ. Αυτό μάλλον δεν κράτησε πολύ αφού ο Ευάγγελος Αβέρωφ επέβαλε μια σκληρή ιδεολογική πολιτική γραμμή με έντονα αντικομμουνιστικά χαρακτηριστικά, ενώ ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης χάραξε μια πολιτική εμφορούμενη από τα νεοφιλελεύθερα δόγματα, την οποία στη συνέχεια ο Κώστας Καραμανλής τροποποίησε ελαφρώς κάνοντας αναφορά στον κοινωνικό φιλελευθερισμό. Σήμερα έχουμε ένα μείγμα ακροδεξιών ιδεών, woke πολιτικής, σκληρού νεοφιλελευθερισμού και άκρατης κοινωνικής αναλγησίας.

● Στο ΠΑΣΟΚ τι συνέβη;

Στο ΠΑΣΟΚ θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρεις φάσεις ιδεολογικής μετεξέλιξης. Τη ριζοσπαστική φάση με τα αντιιμπεριαλιστικά και αντικαπιταλιστικά συνθήματα (1974-1981), τη μεταβατική φάση με τη θέσπιση μέτρων αστικοδημοκρατικού χαρακτήρα και ταυτόχρονα την υποχώρηση από τις ιδεολογικές συντεταγμένες της πρώτης φάσης (1981-1985) και τη νεοφιλελεύθερη φάση από το 1985 και εντεύθεν.

● Ο ΣΥΡΙΖΑ θεωρείτε ότι είχε μια ανάλογη πορεία ιδεολογικά με αυτήν του ΠΑΣΟΚ;

Σε αδρές γραμμές, ναι. Αν και πρέπει να πούμε ότι η πρώτη φάση του ΣΥΡΙΖΑ ήταν πολύ λιγότερο ριζοσπαστική ιδεολογικά σε σχέση με την πρώτη φάση του ΠΑΣΟΚ. Η μεταμόρφωση του ΣΥΡΙΖΑ ήταν ταχύτατη με την αντιστροφή του μηνύματος του δημοψηφίσματος του 2015 και την εφαρμογή του τρίτου Μνημονίου. Από εκεί και έπειτα o εκφυλισμός του δεν φαίνεται να μπορεί να σταματήσει. Αλλωστε το λεγόμενο φαινόμενο Κασσελάκη δεν ήταν ένας κεραυνός εν αιθρία, αφού όλο το προηγούμενο πλαίσιο που αφορούσε την ιδεολογία και τη λειτουργία τού εν λόγω κόμματος προσέφερε τη δυνατότητα για την ανάδειξη του όποιου Κασσελάκη.

● Τελικά, η Αριστερά μοιάζει να είναι η μόνη σταθερή ιδεολογικά. Ισχύει κατά τη γνώμη σας;

Χρησιμοποιήσατε τη σωστή λέξη: μοιάζει. Βεβαίως όταν μιλάμε για τους βασικούς ιδεολογικούς πυλώνες, δηλαδή την ταξική ανάλυση της κοινωνίας, την καταγγελία του καπιταλισμού, το όραμα μιας άλλης κοινωνίας, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι οι σταθερές παραμένουν σταθερές. Ωστόσο σε ορισμένα κομβικά ζητήματα πολιτικής και ιδεολογίας οι αλλαγές είναι θεμελιώδεις. Για παράδειγμα η ηγεσία του ΚΚΕ με τη συγγραφή των δοκιμίων Ιστορίας έχει χαρακτηρίσει τη μεγαλύτερη διαδρομή της ιστορίας του κόμματος παρεκκλίνουσα από τις επαναστατικές επιταγές (οπορτουνισμός). Επιπλέον δεν χρησιμοποιείται πια για την Ελλάδα ο χαρακτηρισμός της εξαρτημένης, πολιτικά και οικονομικά, χώρας, αλλά υπονοείται ο ιμπεριαλιστικός της χαρακτήρας. Η ιδεολογική αυτή αλλαγή επέφερε δραματικές πολιτικές επιπτώσεις. Το ΚΚΕ δεν υποστηρίζει την έξοδο από την Ε.Ε. παρά μόνο σε συνθήκες επαναστατικής εξουσίας, κατέληξε ότι στο πραξικόπημα των συνταγματαρχών του 1967 δεν εμπλέκονταν οι Αμερικανοί και προσφάτως πήρε ίσες αποστάσεις απέναντι στον Μαδούρο και στην αμερικανοκινούμενη αντιπολίτευση.

● Ενα κεντρικό νόημα από τη διαδρομή των ιδεολογημάτων αυτόν τον μισό αιώνα;

Τα ιδεολογήματα αυτά μετέτρεψαν σε φορείς της υποτέλειας ένα μέρος των υποτελών, αλλά από την άλλη μια σειρά δημοσκοπικών ευρημάτων που αφορούν ιδεολογικές τοποθετήσεις δείχνουν ότι «οι φωτιές ακόμη σιγοκαίνε».