Η πολιτική διάσταση της τροφής

Το φαγητό είναι το μοναδικό πολιτισμικό κατασκεύασμα που μπαίνει στο σώμα μας. Η απόκτηση και η κατανάλωσή του είναι συνεπώς μια πολύπλοκη πολιτισμική διαδικασία που διαπερνά πολλές εκφάνσεις της καθημερινότητας, ενώ οι διατροφικές συνήθειες είναι εκείνες που χωρίζουν τον κόσμο σε ισχυρούς και ανίσχυρους.

Αν είμαστε λοιπόν ό,τι τρώμε ή για την ακρίβεια ό,τι μας επιτρέπουν να τρώμε, τι σημαίνει αυτό για εμάς αν λάβουμε υπόψη τα τελευταία στοιχεία ερευνών για τη ραγδαία εξάπλωση τόσο της παχυσαρκίας όσο και του υποσιτισμού στη χώρα μας;

Στις αρχές του 2024 μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο ιατρικό περιοδικό Lancet υποστήριξε ότι περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ταξινομήθηκαν ως παχύσαρκοι το 2022. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη έρευνα, τα υψηλότερα ποσοστά παχυσαρκίας καταγράφηκαν σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος από ό,τι σε πολλές χώρες υψηλού εισοδήματος. Η Ελλάδα ανήκει στις χώρες (βάσει των στοιχείων και μιας προηγούμενης έκθεσης του ΠΟΥ) με τα μεγαλύτερα ποσοστά υπέρβαρων και στα δύο φύλα και την ίδια στιγμή με τα μεγαλύτερα ποσοστά υποσιτισμού.

Στην έκθεση «Πείνα στην Ευρώπη: μια ανάλυση της επισιτιστικής ανασφάλειας που βιώνουν πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο, μετανάστες και άνθρωποι “χωρίς χαρτιά’’ στην Ελλάδα», μπορούμε να δούμε τα συμπεράσματα και τις προκλήσεις της τρέχουσας κατάστασης σχετικά με την επισιτιστική ανασφάλεια ενώ ταυτόχρονα σκιαγραφείται το προφίλ εκείνων των ατόμων που, λόγω υψηλής ευαλωτότητας, βρίσκονται σε κατάσταση ακραίας αποστέρησης. Τα συμπεράσματα που καταγράφονται στην έκθεση αναδείχτηκαν κατά τη διάρκεια της υλοποίησης του προγράμματος «Food For All» («Φαγητό για Ολους») του Ελληνικού Φόρουμ Μεταναστών και της οργάνωσης INTERSOS HELLAS «Μια κοινοτική προσέγγιση για την αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης στην ενδοχώρα», που υποστηρίζεται από το StichtingVluchteling – SV (Ολλανδικό Ιδρυμα Προσφύγων). Από τα 2.932 παιδιά που υποστηρίχτηκαν από το πρόγραμμα σχεδόν 1 στα 3 είναι κάτω των 4 ετών. Οι ελλείψεις αναφορικά με τη σωστή διατροφική πρόσληψη στα πρώτα στάδια της ζωής -όπως γνωρίζουμε μέσα από αρκετές μελέτες- μπορούν να παρεμποδίσουν σοβαρά την ανάπτυξη των παιδιών. Επιπλέον, οι ελλείψεις αυτές μπορεί να προκαλέσουν σοβαρές μακροπρόθεσμες συνέπειες, ακόμη και αν συμβαίνουν στην προγεννητική φάση, όταν συνδέονται με «κακές επιδόσεις σε τεστ γλωσσικής κατανόησης, (...) καθυστερήσεις στην κοινωνικοσυναισθηματική, γνωσιακή, κινητική και νευροφυσιολογική ανάπτυξη».

Συμπέρασμα; Η τροφή είναι πολύ περισσότερα από μια βιολογική ανάγκη. Το φαγητό κατά συνέπεια είναι εργαλείο ένταξης ή αποκλεισμού. Η εξουσία της τροφής ήταν και είναι ταξική. Εχετε αναρωτηθεί πώς τρέφεται η μεσαία και πώς η εργατική τάξη; Σε τι είδους ποιότητες τροφών έχουν πρόσβαση οι οικονομικά ισχυροί πολίτες και σε τι τροφές οι φτωχοποιημένοι; Εχετε σκεφτεί τι τρώνε οι πρόσφυγές μας, οι άνθρωποι που ξεριζώθηκαν από τους τόπους τους και έχουν βρεθεί στη χώρα μας για να σωθούν από πολέμους και διωγμούς;

Το πρόγραμμα «Φαγητό για Ολους» είχε σχεδιαστεί για την κάλυψη των αναγκών των πλέον εκτεθειμένων σε συνθήκες αποστέρησης πληθυσμιακών ομάδων και μέσα από τη σχετική έκθεση επιχειρείται –με τη συμβολή της HIAS Ελλάδος και του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες– μια εις βάθος και βασισμένη σε στοιχεία ανάλυση των πολιτικών και νομοθετικών εμποδίων που συναντώνται στην ελληνική νομοθεσία.

Ποια είναι η νέα πρόκληση λοιπόν;

«Η πρόκληση στην Ευρώπη για το 2024 είναι να αντιμετωπίσουμε δύο προβλήματα δημόσιας υγείας, την παχυσαρκία και τον υποσιτισμό, την επισιτιστική ανασφάλεια που αφορά ευάλωτους ανθρώπους, μεταξύ των οποίων και παιδιά. Κι αυτό συμβαίνει γιατί για την πολιτεία αυτοί οι άνθρωποι δεν υπάρχουν. Και τα δύο ζητήματα λύνονται αν υπάρξει η σωστή αντιμετώπιση από τη μεριά της πολιτείας, όχι με προγράμματα αλλά με στρατηγική που να εξασφαλίζει πως οι άνθρωποι έχουν καθημερινά πρόσβαση σε ποσότητα και ποιότητα. Η υγεία δεν είναι πολυτέλεια και δεν είναι ατομική ευθύνη. Η δημόσια υγεία μάς αφορά όλους» αναφέρει ο Απόστολος Βεΐζης, ιατρός και γενικός διευθυντής της ανθρωπιστικής οργάνωσης INTERSOS HELLAS.

Μήπως έχετε μπει στη διαδικασία να διερευνήσετε σε ποιες τάξεις ανήκει η πλειονότητα των υπέρβαρων; Στις πλούσιες χώρες η παιδική παχυσαρκία αφορά περισσότερο κατώτερα κοινωνικά στρώματα που υπερκαταναλώνουν φτηνές επεξεργασμένες τροφές ενώ στις φτωχές χώρες το πρόβλημα αφορά και τη μεσαία τάξη, με αποτέλεσμα ολοένα και περισσότερες φτωχές χώρες να έρχονται αντιμέτωπες με τη «διπλή επιδημία» υποσιτισμού και παχυσαρκίας καθώς οι καλές πρώτες ύλες κοστίζουν και μια καλή διατροφή δεν είναι πια δικαίωμα όλων.

Ενδεικτικά, σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του ΠΟΥ, η Τουρκία αναδείχτηκε πρωτεύουσα της παχυσαρκίας της Ευρώπης για τις γυναίκες, με ποσοστό 43%, και η Ρουμανία ήταν η πρωτεύουσα της παχυσαρκίας για τους άντρες με ποσοστό 38%.

Το φαγητό δεν συνδέεται μόνο με την υγεία μας αλλά και με την εκπαίδευσή μας, την κοινωνική μας τάξη, την πολιτιστική μας ταυτότητα, τις θρησκευτικές μας πεποιθήσεις, τη σχέση μας με την παράδοση. Η τροφή είναι ο βασικός διαμεσολαβητής μεταξύ φύσης και πολιτισμού, που εμπεριέχει μηνύματα εξουσίας, ένταξης και αποκλεισμού. Η διατροφή είναι άξονας κοινωνικής αναφοράς. Καθορίζει τις κοινωνικές ομάδες και ποιος μπορεί να ανήκει σε αυτές - σκέψη δανεική από τον Πιερ Μπουρντιέ.

Αν δεν θέλουμε συνεπώς τη διαιώνιση σχέσεων ανισότητας -κάτι που επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της τροφής- «θα πρέπει να δείξουμε αλληλεγγύη στους ευάλωτους ανθρώπους που λόγω της φτώχειας δεν έχουν ίση πρόσβαση στο φαγητό και να υπάρξει πολιτική βούληση ώστε οι ευάλωτοι άνθρωποι να μην υποσιτίζονται» - φράση δανεική από τον Απόστολο Βεΐζη.