«Ο πίθηκος είναι πίθηκος και με χρυσά στολίδια»

«Ελπίζεις όμως τώρα ότι αρκεί μόνον η απόκτησις πολλών βιβλίων διά να καλύψουν όλας σου αυτάς τας ελλείψεις.[…] κατά τι θα είσαι διά ταύτα περισσότερον μορφωμένος, και αν ακόμη τα στρώνης και κοιμάσαι επάνω ή τα συγκολλήσης και τα φορής ως ενδύματα και περιφέρεσαι με αυτά; Κατά την παροιμίαν, ο πίθηκος είναι πίθηκος και με χρυσά στολίδια.[…] Αν η απόκτησις βιβλίων ανεδείκνυε και πεπαιδευμένον τον κάτοχον αυτών, […] ποίος θα ηδύνατο να συναγωνισθή εις τα γράμματα και με τους εμπόρους και τους βιβλιοπώλας, οι οποίοι έχουν και πωλούν τόσα βιβλία; Αλλ’ αν θελήσης να τους εξετάσης θα ίδης ότι και αυτοί δεν είναι πολύ καλλίτεροί σου κατά την πνευματικήν μόρφωσιν, αλλά βαρβαρίζουν εις την γλώσσαν, όπως συ, είναι δε ανόητοι κατά την σκέψιν, πράγμα επόμενον δι’ εκείνους οίτινες δεν ησκήθησαν να διακρίνουν τα καλά από τα άσχημα».

Από όταν (1910-1911) εκδόθηκε (λίγες, περιορισμένες σε έκταση, προσπάθειες είχαν προηγηθεί) από τον οίκο Γ. Φέξη η εξάτομη «μετάφρασις» των «Απάντων» του Λουκιανού υπό «Ιωάννου Κονδυλάκη» (όθεν και το, υπεσχημένο, αρχικό εδώ παράθεμα, αντλημένο εκ του «Προς τον απαίδευτον και πολλά βιβλία ωνούμενον [= αγοράζοντα]», τόμ. Δ΄), αρκετοί/ές ασχολήθηκαν με την ανθολόγηση-μετάφραση έργων του Σαμοσατέα. Εκδοση των Απάντων επιχείρησαν οι οίκοι «Ζαχαρόπουλος» (1939), «Πάπυρος» (1975) και ο «Ελληνικός Εκδοτικός Οργανισμός» (1970), η βιβλιογραφική ταυτότητα των 13 τόμων του οποίου ομοιάζει πολύ με αυτήν των 7 τόμων του οίκου «Αμμων»· ενδεικτικά, σε αμφότερα: α) το τριμερές «Τα προς Κρόνον» παρουσιάζεται ως τρία έργα, β) στα έργα του Λουκιανού συγκαταλέγεται και το του Φιλοστράτου «Νέρων ή περί της ορυχής του ισθμού» [για τα (α), (β) εδώ βλ. στο, προηγούμενο, 1ο μέρος του παρόντος άρθρου], γ) ως μεταφραστές εμφανίζονται ο Ιωάννης Κονδυλάκης και ο Νίκος Βλ. Σφυρόερας. Ποιος υπήρξε, όμως, ετούτος ο δεύτερος;

Απίστευτο και όμως αληθινό, (σχεδόν) καμία πληροφορία δεν στάθηκε δυνατόν να αντληθεί για τον Νίκο (1913-1989), μεγαλύτερο αδερφό του Βασιλείου Σφυρόερα, πανεπιστημιακού καθηγητή, ερευνητή και συγγραφέα (για τον οποίο διατίθενται αρκετά λήμματα), πέραν εκείνων που δίνει για αμφότερους ο 21ος τόμος της ΝΕΕ Χάρη Πάτση. Ναξιώτης, από την Απείρανθο και πολυσχιδής ως προσωπικότητα (έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση –σε δικούς του στίχους τραγουδιόταν ο «Υμνος του ΕΑΜ» της Νάξου–, υποστήριξε τον απελευθερωτικό αγώνα της Κύπρου), ο Νίκος Σφυρόερας υπήρξε, μεταξύ και άλλων, λογοτέχνης, ηθοποιός, λαογράφος, σεναριογράφος (να σημειωθεί το σενάριό του για τη βραβευμένη με ελληνικές και διεθνείς διακρίσεις ταινία «Μαύρη γη» (1952) του Στέλιου Τατασόπουλου, με θέμα τη ζωή των εργατών/τριών στα σμυριδωρυχεία της Νάξου), δημοσιογράφος· μεγάλο μέρος της εργογραφίας του παραμένει, βέβαια, ανέκδοτο, πάντως, στη βιβλιακή μνήμη σώζεται ως μεταφραστής. Πρώτος αυτός μετέφρασε έργα του Μενάνδρου (στη νεοελληνική), ενώ σε μεταφράσεις του βασίστηκαν και αριστοφανικές παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου.

Στην «Εισαγωγή» των «Απάντων» του Λουκιανού («Πάπυρος», 3 τ.), ο Ν. Σφυρόερας δανείζεται οπωσδήποτε πολλά από την αντίστοιχη του Ιω. Κονδυλάκη (ούτως ή άλλως, είχαν αρκετές κοινές πηγές), αλλά, επίσης, προσθέτει: α) γενικές πληροφορίες για την εποχή των πρώτων δύο χριστιανικών αιώνων, β) μια συνολικότερη περιγραφή και αποτίμηση του έργου του Λουκιανού, αξιοποιώντας και το μεσολαβήσαν χρονικό διάστημα. Παρόλο, δε, που αμφιβάλλει για τη μαχητικότητα του Σαμοσατέα ως προς την κοινωνική δικαιοσύνη και τις ατομικές ελευθερίες και θεωρεί τη σάτιρά του «στεγνή», ελλειμματική σε ευαισθησία και «κρυμμένη» καλοσύνη, ο Ν. Σφυρόερας δηλώνει απερίφραστα ότι ως συγγραφέας ο Λουκιανός υπήρξε «απαράμιλλος»: «Τα έργα του […με] δική τους ζωή και μορφή, όπως […] τα έργα των κλασικών […] δεν έχουν μονάχα αξία φιλολογική, μα είναι και πολύτιμες και πλούσιες πηγές για τη μελέτη της ζωής και της πνευματικής και ηθικής κατάστασης του δευτέρου μετά Χριστόν αιώνα στην Αθήνα και στη Ρώμη»· συμπληρώνει, τέλος, ότι στο έργο του Λουκιανού έχουν την πηγή τους περισσότερα από ένα λογοτεχνικά είδη: ο σατιρικός διάλογος, ο λίβελος, το φανταστικό αφήγημα, ίσως ακόμη και το (παιδικό) μυθιστόρημα περιπέτειας.

Η μεταφραστική (-ερευνητική) εργασία ενός ανθρώπου, όσο φιλότιμη και αν είναι, δεν θα μπορούσε, φυσικά, να συναγωνιστεί σε αποτελέσματα την εργασία μιας ομάδας, και δη ειδημόνων. Οι 17 τόμοι των (κυριολεκτικώς εδώ) «Απάντων» του Λουκιανού στις εκδόσεις «Κάκτος» συνιστούν, οπωσδήποτε, μια λαμπρή πνευματική προσφορά, επενδυμένη με μόχθο πολύ και πολλών. Το μεγάλο πλεονέκτημά της βρίσκεται στις επιμέρους/ειδικές Εισαγωγές που προλογίζουν έν έκαστον των κειμένων, αλλά και στα Σχόλια, καταχωρισμένα τμηματικά στις τελευταίες σελίδες. Επιπλέον, οι φιλόλογοι-επιμελητές/τριες-μεταφραστές/τριες είναι και οι καθ’ ύλην αρμόδιοι/ιες να εκτιμήσουν την, με βαθιά γνώση, επιδέξια χρήση (χωρίς τις αρχαϊστικές υπερβολές των άλλων αττικιστών) της αττικής διαλέκτου από τον Λουκιανό: «Είναι […] αξιοθαύμαστο ότι, ενώ ο Λουκιανός δεν είναι Ελληνας και η Ελληνική –πολύ περισσότερο η Αττική– δεν ήταν μητρική του γλώσσα, μελέτησε με τόση επιμέλεια τον γραπτό Αττικό λόγο, ώστε κατέκτησε ακρίβεια στη χρήση άφθονων γραμματικών τύπων, διακρινόμενος για τη χάρη του ύφους του, την πλαστικότητα της γλώσσας, τη σαφήνεια, την ενάργεια και την παραστατικότητα, ιδιαίτερα στις περιγραφές». Οσο για τα («αμφίβολα» ή «υποβολιμαία») νόθα έργα, κατονομάζονται μεν αλλά συμπεριλαμβάνονται εξίσου στα προς μετάφραση και σχολιασμό· αφαιρέθηκαν μόνον, αφού πρώτα προσδιορίστηκαν, όσα έχουν με «σιγουριά» αποδοθεί σε άλλους συγγραφείς, όπως τα: «Νέρων» (στον Φιλόστρατο) και «Επιστολαί» (στον Ανάχαρσι και τον Φάλαρι).

Το παρόν, τριμερές όπως προδιαγράφεται, άρθρο, προτίθεται, πριν την ολοκλήρωσή του, να αποδώσει τα οφειλόμενα και στον, ήδη αναγνωρισμένο όταν μετέφραζε τα έργα του Λουκιανού, πεζογράφο Ιωάννη Κονδυλάκη, διότι χάρη στη δική του θελκτικότατη μεσολάβηση γνώρισε ο νεοελληνικός 20ός αιώνας το έργο του αρχαίου σοφιστή. Προσεχώς…