Ψευδαισθητική πραγματικότητα: οδηγός επιβίωσης

Το 1957 ο Γάλλος διανοητής Ρολάν Μπαρτ δημοσίευσε ένα δοκίμιο με τον τίτλο «Μυθολογίες». Ο Μπαρτ εκκινεί με την επισήμανση ότι η καθημερινότητά μας τρέφεται συνεχώς με σύγχρονους «μύθους», όπως τα ακριβά και γρήγορα αυτοκίνητα και γενικότερα τα πρότυπα που προωθεί η διαφήμιση. Κατά τον Μπαρτ, «οι μύθοι αυτοί επιδρούν καθοριστικά στη διαμόρφωση της πραγματικότητας, την καταδυναστεύουν», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Αυτή η διαπίστωση είναι το αφετηριακό σημείο για την καταβύθιση του Μπαρτ σε μια ενδελεχή διερεύνηση της γενεαλογίας, των μηχανισμών και των υλικών των μύθων, ώστε να αποκαλυφθούν οι μηχανισμοί κατασκευής και εδραίωσης πεποιθήσεων.

Αυτό που προτείνει ο Μπαρτ είναι ότι ο μύθος είναι κατ’ αρχάς λόγος, άρα μπορεί να αναλυθεί με τα σημειολογικά εργαλεία που εισήγαγε ο Φερντινάντ ντε Σοσίρ για τη μελέτη της γλώσσας. Ο μύθος είναι μια μορφή η οποία μπορεί να μελετηθεί από την επιστήμη των σημείων, τη Σημειολογία, κάνοντας χρήση εννοιών όπως σημείο, σημαίνον, σημαινόμενο. Μια τέτοια ανάλυση θα αποκαλύψει και τους μηχανισμούς κατασκευής, διαμόρφωσης και παγίωσης στερεοτύπων, τα οποία στη συνέχεια η κοινωνία αποδέχεται και καταναλώνει ως εγγενείς, φυσικοποιημένες αλήθειες, δηλαδή ως κορυφώματα της φύσης, αν και αποτελούν νοητικές κατασκευές: είναι γέννημα της γλώσσας, δηλαδή της δεξιοτεχνικής κατεργασίας της γλώσσας από την εκάστοτε εξουσία. Το υλικό-φορέας του μύθου, δηλαδή αν πρόκειται για κείμενο, ζωγραφιά, γλυπτό, φωτογραφία, κινηματογραφική ταινία ή διαφήμιση, είναι δευτερεύον.

Είναι χαρακτηριστική μία από τις αρχικές σκηνές της ταινίας «Ο τρελός Πιερό» του Γάλλου σκηνοθέτη Ζαν-Λικ Γκοντάρ (Pierrot le Fou, 1965), που προβλήθηκε οχτώ χρόνια μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του Μπαρτ. Στη σκηνή αυτή ο κεντρικός χαρακτήρας της ταινίας, ο Πιερό, παρακολουθεί τον διάλογο ανάμεσα σε δύο συνδαιτυμόνες σε ένα πάρτι, οι οποίοι για αρκετή ώρα συνομιλούν σαν να «παίζουν» σε διαφήμιση εκθειάζοντας τα προσόντα του ενός και του άλλου αυτοκινήτου. Για τον Μπαρτ ο μύθος είναι ένα δευτερογενές σημειολογικό σύστημα (μετα-γλώσσα), το οποίο μετουσιώνει ένα προϋπάρχον πρωτογενές σύστημα (γλώσσα), εκκενώνοντας το αρχικό σημαινόμενο το οποίο το πρωτογενές σύστημα μεταφέρει και πληρώνοντάς το με ένα νέο σημαινόμενο. Κατά τη δημιουργία αυτού του δευτερογενούς συστήματος είναι που ο μύθος επιτελεί τον σκοπό του. Σκοπός του μύθου δεν είναι η απάλειψη ή η απόκρυψη κάποιου νοήματος, αλλά η παραμόρφωση και η διαστρέβλωσή του. Συνεπώς γλώσσα και εξουσία συνεργάζονται προκειμένου να διαμορφώσουν και να παγιώσουν μια ψευδαισθητική εικόνα της πραγματικότητας, η οποία στη συνέχεια λειτουργεί ως νομιμοποιητικός μηχανισμός τους, φυσικοποιώντας ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές κατασκευές. Κατ’ αυτό τον τρόπο κεκαλυμμένα συμφέροντα και επιδιώξεις παρουσιάζονται ως κάτι το εντελώς φυσικό και αυτονόητο.

Ο Μπαρτ επισημαίνει τα εξής επιπλέον χαρακτηριστικά του μυθικού λόγου: (α) την απο-ιστορικοποίηση και την αχρονικότητα του μύθου, δηλαδή την αποφυγή ένταξής του σε συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο, κάτι το οποίο συμβάλλει στη διαχρονικότητα του μύθου, στην επαύξηση της αντοχής του στον χρόνο, (β) την επιστημονικοποίηση του μύθου, ο οποίος, παρά την ενδεχομένως αναμενόμενη απλοϊκότητά του, αποτελεί έναν σε βάθος επεξεργασμένο λόγο, προετοιμασμένο να απαντήσει με σαφήνεια και πειστικότητα σε οποιοδήποτε τυχόν ερώτημα ή αμφισβήτηση επιχειρηθεί, ενισχύοντας την πειθώ του μύθου, και, (γ) την απο-πολιτικοποίηση του μύθου, δηλαδή την αποκάθαρσή του από οποιοδήποτε εξόφθαλμο πολιτικό περιεχόμενο ή ιδεολόγημα, κάτι που διευρύνει την εμβέλεια και το πλαίσιο αποδοχής του μύθου, διευκολύνοντας την καθολίκευσή του.

Πολλά είναι τα παραδείγματα της εγχώριας τρέχουσας πολιτικής πραγματικότητας που θα μπορούσαν να αναλυθούν με βάση τις παραπάνω προσεγγίσεις που προτείνει ο Ρολάν Μπαρτ. Είναι τόσα πολλά και ποικίλα που η επιλογή κάποιων από αυτά για αναφορά τους ως ενδεικτικά παραδείγματα είναι πραγματικά δύσκολη. Ας μείνουμε στο νεοφιλελεύθερο ιδεολόγημα και την ψευδαισθητική πραγματικότητα περί των δήθεν αδιαμφισβήτητων ωφελειών που προκύπτουν από τον περιορισμό του κράτους και την απόσυρσή του από νευραλγικούς τομείς, όπως η υγεία και η ενεργειακή ασφάλεια. Οσοι όλα αυτά τα χρόνια εργάζονταν για την απίσχνανση του Εθνικού Συστήματος Υγείας, με τη μείωση του προσωπικού, την υποβάθμιση των δυνατοτήτων του και τον περιορισμό της εμβέλειάς του, τώρα βρίσκονται προ του αδιεξόδου της επούλωσης των τραυμάτων που αυτοί οι ίδιοι επέφεραν με τις ιδεοληπτικές πολιτικές επιλογές τους υπέρ της ασύμμετρης και μονομερούς ανάπτυξης του ιδιωτικού τομέα στον χώρο της υγείας. Βροντοφωνάζοντας, επικαλούνται τώρα ως φόβητρο πρακτικές που και οι πλέον ένθερμοι κρατιστές θα δίσταζαν να ψελλίσουν. Βροντοφωνάζουν, αλλά… στο βρόντο, καθώς οι ιδιώτες γιατροί δεν ανταποκρίνονται. Αντίστοιχα, στον χώρο της ενέργειας: η άνευ όρων χρηματιστηριοποίηση της ηλεκτρικής ενέργειας χωρίς τη σύμμετρη υποστήριξη ενός ανεξάρτητου, αμιγώς κρατικού, πυλώνα κατέστησε την αγορά ενός βασικού αγαθού ανεξέλεγκτη, κινούμενη με άξονα την αμεσότερη και μεγιστοποιημένη κερδοσκοπία. Ο κομβικός νεοφιλελεύθερος μύθος περί «λιγότερου κράτους» καταρρέει παταγωδώς.

*(Ph.D.)2, Καθηγητής Ιατρικής Φυσικής - Υπολογιστικής Ιατρικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης