Ενενήντα ετών σε έναν κόσμο αιώνιας νιότης

Εχετε αναρωτηθεί πώς θα βλέπατε τον κόσμο αν ήσασταν ενενήντα χρόνων; Θα αποδεχόσασταν το τέλος που πλησιάζει ή θα θέλατε να αδράξετε την κάθε μέρα; Πόσο αποδεκτό θα ήταν αυτό από τους άλλους; Ποια είναι η κοινωνική αναπαράσταση για την τρίτη ηλικία;

Ο κυρίαρχος λόγος επενεργεί εδώ και πολλά χρόνια στην ταυτότητα των ηλικιωμένων νομιμοποιώντας την περιθωριοποίησή τους και την αντιμετώπισή τους ως «περιττών ανθρώπων» - φράση δανεική από τον Ζίγκμουντ Μπάουμαν. Οι ηλικιωμένοι έχουν ταυτιστεί με την απόσυρσή τους από την παραγωγική οικονομία, τα επιβαρυμένα ασφαλιστικά ταμεία και τη φυσική φθορά σε έναν κόσμο που επιμένει να απωθεί το αναπόδραστο του γήρατος. Ετσι οι επιμέρους ταυτότητές τους αφανίζονται από τον κυρίαρχο λόγο ενώ η καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας οδηγεί με συνέπεια στη δαιμονοποίησή τους και στην αντιμετώπισή τους ως υποδεέστερη κατηγορία.

Ο εξοστρακισμός του γερασμένου και ασθενούς σώματος νομιμοποιείται στο όνομα της φαντασίωσης του ακμαίου σώματος. Κι εμείς εγκλωβιζόμαστε στον κυρίαρχο λόγο που επενεργεί στην ταυτότητα των ηλικιωμένων ατόμων νομιμοποιώντας τον αποκλεισμό τους, την περιθωριοποίησή τους και ενίοτε τη θυσία τους, όπως κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Τα στερεότυπα είναι σαν ιός, διασπείρονται και οικοδομούν ατέρμονα νέα σύμπαντα διακρίσεων και αποκλεισμών.

Η παράσταση «Ενενήντα» της Βαλέριας Δημητριάδου παράγει ένα είδος τέχνης που βλέπει τον άνθρωπο πίσω από την ηλικία του και τη φθορά του. Ο ενενηντάχρονος ήρωάς της και όσοι τον πλαισιώνουν καταφέρνουν να φωτίσουν τον άνθρωπο πέρα από τη συνθήκη του χρόνου, πέρα από τη βιολογική όψη, πέρα από τις κοινωνικές κατασκευές.

Κι αυτό δεν είναι εύκολο. Γιατί το «ανθρώπινο είναι» είναι εμποτισμένο μέσα στον χρόνο, μια κατασκευασμένη έννοια, σύμφυτη με τη λειτουργία του Εγώ, μια κανονιστική νόρμα, ένας κοινωνικός ρυθμιστής που διέπει τη λειτουργία και τη δομή των θεσμών.

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ατόμου χάνονται μέσα στις κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες. Ο ενενηντάχρονος της Βαλέριας Δημητριάδου μας δείχνει τον δρόμο και τον τρόπο για να μην επικαλυφθούν οι επιμέρους ταυτότητές μας από έναν αριθμό, από μια ηλικία. Εξάλλου ο κυρίαρχος χρόνος αντικατοπτρίζει τις νόρμες και τις αξίες της εποχής που τον αναδεικνύουν ως κυρίαρχο, με αποτέλεσμα ο χώρος που καταλαμβάνει η τρίτη ηλικία στο λεκτικό πεδίο να είναι ένας χώρος επιφορτισμένος με λέξεις και έννοιες με αρνητικά πρόσημα.

Πριν από χρόνια ο κοινωνιολόγος Nόρμπερτ Ελίας στη «Μοναξιά των θνησκόντων» είχε σημειώσει: «Ποτέ πριν οι άνθρωποι δεν είχαν χάσει τη ζωή τους τόσο αθόρυβα και τόσο μόνοι όσο στις ανεπτυγμένες κοινωνίες». Αρκετά αργότερα, η σπουδαία θεωρητικός Τζούντιθ Μπάτλερ στο κείμενο «Βία, πένθος, πολιτική» είχε θέσει το ερώτημα πώς μπορεί η ζωή ενός πληθυσμού να εκπέσει από την κατηγορία του ανθρώπινου και να μην είναι πια άξια οδύνης. Αναφερόταν σε αφηγήσεις που νομιμοποιούν τον διαχωρισμό εκείνων που πρέπει να ζήσουν από εκείνους που μπορούμε να αφήσουμε να πεθάνουν καθώς ο τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας μάς καταδικάζει σε γεροντοφοβία και κατ’ επέκταση σε ηλικιακό ρατσισμό. Αυτό συμβαίνει γιατί ο τρόπος με τον οποίο αναπαράγονται τα στερεότυπα στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις επηρεάζει σε βάθος χρόνου τις πολιτικές στρατηγικές που αναπτύσσονται. Συνεπώς είναι αναγκαίο να επενεργήσουμε στον ηγεμονικό λόγο μέσα από την τέχνη και τα μίντια έτσι ώστε να συντελεστεί μια πολιτιστική μετατόπιση στον τρόπο που βλέπουμε τους ηλικιωμένους.

Η παράσταση «Ενενήντα», μέσα από τον φανταστικό μικρόκοσμο που δημιουργεί, βάζει ένα λιθαράκι σε μια νέα συγκρότηση ταυτότητας των ηλικιωμένων, που δεν θα ταυτίζεται με την «αποσύνθεση» ή το «κοινωνικό βάρος». Διότι η παγίωση των διακρίσεων σε βάρος μιας ομάδας επιτυγχάνεται σε ένα πρώτο επίπεδο χάρη στον ρόλο της γλώσσας, των μίντια και της τέχνης, που σταθερά ομογενοποιούν διάφορες κατηγορίες ανθρώπων εξαφανίζοντας τα πρόσωπά τους.

Ο ενενηντάχρονος μάς κάνει να δούμε το πρόσωπό του και αναδεικνύει τον χρόνο σε κάτι που βιώνεται ως μια διάσταση της αίσθησης του εαυτού, ως μια υποκειμενική εμπειρία που δεν βρίσκεται απαραίτητα σε συμφωνία με τα ημερολόγια αλλά σε συνομιλία με τον ψυχισμό μας, τις φαντασιώσεις και τις καθηλώσεις μας.