Στην αιώνια Δίκη του Κάφκα

«Οι δυο παρατάξεις, οι οποίες πριν φαίνονταν να έχουν αντίθετες απόψεις, αναμείχθηκαν μεταξύ τους, κάποιοι έδειχναν τον Κ. με το δάχτυλο κι άλλοι τον ανακριτή. Η ομιχλώδης ατμόσφαιρα μέσα στην αίθουσα ήταν άκρως πνιγηρή, μάλιστα εμπόδιζε να διακρίνει κανείς καθαρά εκείνους που στέκονταν κοντά στα παράθυρα στο βάθος. Ιδιαίτερα ενοχλητική πρέπει να ήταν για τους επισκέπτες στον εξώστη, οι οποίοι ήταν αναγκασμένοι, ρίχνοντας λοξά βλέμματα στον ανακριτή, να θέτουν τις ερωτήσεις τους στα μέλη της συνέλευσης χαμηλόφωνα ώστε να ενημερωθούν καλύτερα. Και οι απαντήσεις επίσης δίνονταν χαμηλόφωνα και για λόγους προφύλαξης με την παλάμη μπροστά στο στόμα»

Το να μεταφράζεις τον Κάφκα δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση, και αυτό είναι κοινός τόπος ανάμεσα στους καλύτερους μεταφραστές και μεταφράστριες που έχουν μεταφράσει κάποια από τα σπουδαιότερα βιβλία της παγκόσμιας λογοτεχνίας που έχει γράψει ο μεγάλος Τσέχος συγγραφέας.

Ο Φραντς Κάφκα έγραφε στα γερμανικά, όταν ολοκλήρωνε τα έργα του τα παρέδιδε στον φίλο του Μαξ Μπροντ, με την εντολή να τα κάψει μετά τον θάνατό του. Πέθανε το 1924 σε ηλικία 41 ετών. Ο Μπροντ ευτυχώς δεν τα έκαψε, τα διαφύλαξε σε μια βαλίτσα και τα μετέφερε στην Παλαιστίνη, όπου έφτασε, διαφεύγοντας από τους ναζί, το 1939. Ανάμεσα στα πολλά έγγραφα υπήρχαν και τα ημιτελή μυθιστορήματα «Ο Πύργος», «Η Δίκη» και «Αμερική». Εκτοτε το μεγαλύτερο μέρος των κειμένων του Κάφκα ανήκει στα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Πήραμε πριν από λίγο καιρό στα χέρια μας τη «Δίκη», με μια νέα, αναθεωρημένη μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου, με επίμετρο και σχόλια του Κώστα Δεσποινιάδη, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πανοπτικόν.

Η καινούργια αυτή μετάφραση της «Δίκης» ακολουθεί την πρόσφατη αναθεωρημένη γερμανική εκδοχή, η οποία σε σχέση με άλλες εκδοχές που κυκλοφορούν στα ελληνικά –και όχι μόνο– είναι διαφοροποιημένη ως προς τη σειρά των κεφαλαίων του ημιτελούς αυτού έργου. Την αρχική σειρά είχε καθορίσει ο Μαξ Μπροντ αλλά, σύμφωνα με τους Γερμανούς επιμελητές του έργου του Κάφκα, η νέα εξυπηρετεί καλύτερα την αφήγηση.

Ας θυμηθούμε όμως την πλοκή αυτού του εμβληματικού για τη λογοτεχνία βιβλίου. Πρόκειται για την ιστορία του Γιόζεφ Κ. που ένα πρωί συλλαμβάνεται για ένα έγκλημα για το οποίο δεν γνωρίζει ποτέ τίποτα. Γύρω του όλοι τον κατηγορούν για «κάτι». Και ενώ στην αρχή όλα μοιάζουν να έχουν μια κωμική ατμόσφαιρα, σιγά σιγά ο αναγνώστης μπαίνει στο χαρακτηριζόμενο «εφιαλτικό καφκικό τοπίο». Πολλοί έχουν γράψει πως ο συγγραφέας μιλάει για τον εαυτό του, χρησιμοποιώντας μάλιστα και το αρχικό του επωνύμου του. Το παράλογο συνυπάρχει με το αστείο, και ταυτόχρονα ο Κάφκα επικρίνει τον ήρωά του διότι επέτρεψε να οδηγηθεί στην αλλοτρίωση της ίδιας του της ζωής. Το κράτος δικαίου, στο οποίο μέχρι τότε πίστευε πως ζει, δεν υπάρχει αφού τα κέντρα εξουσίας εφαρμόζουν τον νόμο κατά το συμφέρον τους: «Οι νόμοι μας δεν είναι γνωστοί σε όλους, αποτελούν μυστικό της ομάδας που μας εξουσιάζει».

Οπως πολύ σωστά είχε παρατηρήσει ο Μίλαν Κούντερα, «ο Κάφκα εξετάζει τους μυθιστορηματικούς του χαρακτήρες με έναν εντελώς ιδιόμορφο τρόπο: δεν λέει ούτε μία λέξη για το φυσικό παρουσιαστικό τού Κ· τίποτα για τη ζωή του πριν από τα γεγονότα που διαδραματίζονται στο μυθιστόρημα. Δεν μαθαίνουμε ποτέ το επίθετό του πέραν του πρώτου γράμματός του. Αντιθέτως, από την πρώτη παράγραφο της αφήγησής του ώς την τελευταία σελίδα, επικεντρώνεται στην κατάσταση της ύπαρξής του».

Διαβάζω στο εξαιρετικό επίμετρο του Κώστα Δεσποινιάδη ότι όλη η ζωή του Κάφκα χαρακτηρίζεται από μια διαρκή πάλη με τον εαυτό του, μια «τραγική αντίφαση» που τον βασάνιζε και τον έκανε να υποφέρει. Από τη μια ως νομικός σύμβουλος στο Ιδρυμα Εργατικών Ατυχημάτων –μια «σκοτεινή φωλιά γραφειοκρατών»– ήταν αναγκασμένος να υπερασπίζεται τα συμφέροντα του ιδρύματος έναντι τσακισμένων φτωχών εργατών και από την άλλη θα ήθελε αυτοί οι ίδιοι εργάτες να σπάσουν και να διαλύσουν τα γραφεία του ιδρύματος. Θέλησε να ξεφύγει από αυτή την αντίθεση καταφεύγοντας στη λογοτεχνία όπου στο έργο του ασχολείται κυρίως με τη «λεπτομερή ανατομία της εξουσίας».

Κρατώ για το τέλος την εξαιρετική μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου, που βάζει ένα σημαντικό λιθαράκι στην κατανόηση από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό πτυχών του καφκικού έργου, τόσο στη «Δίκη» όσο και στη «Μεταμόρφωση» που κυκλοφόρησε από τον ίδιο εκδοτικό οίκο. Η ανάγνωση κυλάει σαν γάργαρο νερό και η εμβάθυνση της μεταφράστριας στο λογοτεχνικό πέλαγος του μεγάλου Τσέχου φτάνει σε μας με πολύ ωραία ελληνικά. Μεγάλη υπόθεση η καλή μετάφραση εμβληματικών έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, και η συγκεκριμένη συγκαταλέγεται στις εξαιρετικές.