Αργησε, αλλά έστω κι ένα μεγάλο μουσείο, το Museum of Civilizations of Europe and the Mediterranean (MUCEM) στη Μασσαλία, έκανε το τολμηρό βήμα να οργανώσει μια έκθεση για την ιστορία και τον πολιτισμό των Ρομά, πέρα από στερεότυπα, προκαταλήψεις και μονόπλευρες προσεγγίσεις.
Η έκθεση με τίτλο «Βarvalo» (σημαίνει «πλούσιος», «περήφανος»), που ολοκληρώθηκε μόλις τον περασμένο Σεπτέμβριο, ήταν ένα συλλογικό, συμμετοχικό έργο, που είχε μια «αυθεντική» οπτική και αφήγηση: ανατέθηκε σε μια ομάδα 19 ειδικών, Ρομά και μη, να παρουσιάσει τον πλούτο και την ποικιλομορφία της πολιτιστικής και ιστορικής συνεισφοράς των πληθυσμών Ρομά στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.
Η έκθεση που περιλάμβανε έργα τέχνης και οπτικοακουστικό υλικό, ξεδίπλωνε τις πρώτες αφηγήσεις για την άφιξη των πληθυσμών Ρομά στην Ευρώπη, εστίαζε στις διώξεις που υπέστησαν με αποκορύφωμα το Ολοκαύτωμα, πραγματεύτηκε τον ρόλο των στερεοτυπικών αναπαραστάσεων στις τέχνες και τη λαογραφία. Ταυτόχρονα, έδειξε πώς οι ομάδες Ρομά εκφράστηκαν, ειδικά μέσω μιας κοινής γλώσσας, και διεκδίκησαν τα δικαιώματά τους σε αυτές τις καταπιεστικές καταστάσεις.
Παράλληλα, τα έργα σύγχρονων καθιερωμένων Ρομά εικαστικών, όπως οι Luna De Rosa, Gabi Jimenez, Marina Rosselle, Mitch Miller, Emanuel Barica, Delaine Le Bas, Zoran Tairović, αποτέλεσαν αφετηρία για προβληματισμό γύρω από τις έννοιες του άλλου, του ανήκειν, της ταυτότητας. Χαρακτηριστικό το έργο «Ελέφαντας στο δωμάτιο» της Βρετανίδας-Ρομά Delaine Le Bas, μια αλληγορία για κάτι που θεωρείται αμφιλεγόμενο, κάτι που δεν προορίζεται να είναι εκεί, αλλά προκαλεί αναστάτωση, κάποιου είδους αλλαγή στο δεδομένο χρονικό πλαίσιο και περιβάλλον.
Στην Ελλάδα ακόμα και σήμερα δεν μιλάμε για τέχνη σύγχρονων εικαστικών Ρομά, απλώς αναφερόμαστε σε έργα τέχνης με έμπνευση από τις κοινότητες των Ρομά. Συνοψίζουμε σε δύο καλλιτέχνιδες που ανακάλυψαν τυχαία τους καταυλισμούς τους στην Αττική, κατάφεραν όμως να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των κατοίκων τους, βίωσαν την καθημερινότητά τους, «πήραν και έδωσαν», κάνοντάς τους συμμέτοχους στο έργο τους. Πρόκειται για τη Μαρία Παπαδημητρίου και τη Λουκία Αλαβάνου και αξίζει να σημειωθεί πως τα συγκεκριμένα έργα τους πρωτοπαρουσιάστηκαν με επιτυχία σε διεθνείς διοργανώσεις: το Τ.Α.Μ.Α. της πρώτης στην Μπιενάλε του Σάο Πάολο το 2002 και το «Στον δρόμο για τον Κολωνό» της δεύτερης στην Μπιενάλε Βενετίας το 2022.
● Για τη Μαρία Παπαδημητρίου όλα άρχισαν στα τέλη της δεκαετίας του ’90, όταν ακολούθησε στην Αυλίζα μια φίλη της που έψαχνε να βρει παλιά έπιπλα. Το ενδιαφέρον της τράβηξε αυτή η παραμελημένη περιοχή της δυτικής Αττικής όπου μένουν νομαδικοί πληθυσμοί, όπως οι Τσιγγάνοι και οι Βλαχορουμάνοι από τη Βέροια. Εντυπωσιάστηκε αμέσως από την «ακαταμάχητη δυναμική της εναλλασσόμενης συναισθηματικής τοπογραφίας της περιοχής, καθώς και από το μυστικό δέος που υποβόσκει στην ένταση των σχέσεων που αναπτύσσονται εκεί». Ετσι, έστησε επί τόπου ένα ομαδικό πρότζεκτ με γενικό τίτλο Τ.Α.Μ.Α. (Temporary Museum for All - Προσωρινό Αυτόνομο Μουσείο για Ολους) στο οποίο συμμετείχαν αρχιτέκτονες, κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι, κινηματογραφιστές, καλλιτέχνες, αλλά και κάτοικοι της περιοχής, με στόχο τον σχεδιασμό και τη δημιουργία υποδομών, που θα μπορούσαν να αναβαθμίσουν την ποιότητα ζωής τους.
Στο Σάο Πάολο η Μαρία Παπαδημητρίου μετέφερε με εικαστικό λόγο την εμπειρία της Αυλίζας, δημιουργώντας ένα περιβάλλον με βίντεο-προβολές (σε μία από αυτές έπαιζε ο Ρομά βιρτουόζος του κλαρίνου Γιώργος Μάγκας), φωτογραφίες και αντικείμενα καθημερινής χρήσης που χαρακτηρίζουν την αισθητική της κοινότητας, μουσική, αρχιτεκτονικές προτάσεις, τεκμηρίωση για την αναδοχή και υλοποίηση των προτάσεων. Μία πολύχρωμη σκηνική κατασκευή που αφηγείται την ιστορία της κοινότητας και τη συνάντησή της με τη σύγχρονη τέχνη, μέσα στο ευρύτερο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον μιας μεγαλούπολης.
● Η τύχη ευνόησε και τη Λουκία Αλαβάνου για το έργο της «Στον δρόμο για τον Κολωνό», όπου ο Οιδίπους γίνεται virtual reality ταινία με πρωταγωνιστές Ρομά και παρουσιάζεται τώρα, έως τις 30 Νοεμβρίου, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. «Στη διάρκεια μιας επίσκεψής μου σε μια αχαρτογράφητη περιοχή της Δυτικής Αττικής, χάθηκα και βρέθηκα τυχαία στο γκέτο των Ρομά, το οποίο θεωρείται ένα από τα πιο επικίνδυνα μέρη στην Ελλάδα», έχει πει η ίδια. «Αυτή η κοινότητα Ρομά εγκαταστάθηκε εκεί τη δεκαετία του 1980, ερχόμενη από τη Θήβα, όπως και ο Οιδίπους δηλαδή. Υπάρχει μάλιστα μια υπόθεση ότι η διαδρομή που ακολούθησε ο Οιδίπους, από τη Θήβα προς τον Κολωνό, περνούσε ακριβώς από αυτή την τοποθεσία, που έχει το ενδιαφέρον όνομα Νέα Ζωή».
Η Λουκία Αλαβάνου χρειάστηκε να περάσει αρκετούς μήνες στην περιοχή μέχρι να γίνει αποδεκτή από τους κατοίκους, οι οποίοι ερμηνεύουν και τους ρόλους σε αυτό το πρότζεκτ, όπου κυριαρχούν οι εικόνες από την κοινότητα Νέας Ζωής. Ντοκιμαντέρ, μυθοπλασία, πτήσεις με drone, slapstick, βίντεο κλιπ εμπνευσμένα από τη διαβαλκανική ποπ κουλτούρα σύγχρονων Ρομά τραγουδιστών, τεχνολογία εικονικής πραγματικότητας, ημισφαιρικοί θόλοι και υβριδικά καθίσματα εμπνευσμένα από τον αρχιτέκτονα του μοντερνισμού Τάκη Ζενέτο συνθέτουν την εγκατάστασή της. Μία πρόσκληση για ένα ταξίδι στον χρόνο, με μια πλοκή που εκτυλίσσεται γύρω από τα θέματα των γηρατειών και του θανάτου, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της οικουμενικής ελευθερίας, με κυρίαρχη τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα της μετανάστευσης, του εκτοπισμού, των μειονοτήτων, των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Ανάμεσα στα εκατοντάδες άλλα παραδείγματα για τη σχέση των Ρομά (ή των Ελλήνων Τσιγγάνων όπως κάποιοι θέλουν να αυτοπροσδιορίζονται) με τα εικαστικά, αλλά και των εικαστικών με τους Ρομά, δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε και στην τέχνη της φωτογραφίας και από αυτήν ενδεικτικά και μόνον σε δυο τουλάχιστον ονόματα: ξεχωριστή θέση στην εργογραφία του Γιόζεφ Κουντέλκα, μαθητή του Μπρεσόν, φωτογράφου της «Ανοιξης της Πράγας» και βέβαια του καλλιτέχνη που ακολούθησε με τον φακό του τον Θόδωρο Αγγελόπουλο όταν εκείνος γύριζε «Το βλέμμα του Οδυσσέα», έχει η δουλειά του για τους Ρομά. Οι φωτογραφίες του από τους πληθυσμούς των Ρομά σε Ουγγαρία, Γαλλία, Ισπανία, Ρουμανία, Σλοβακία συγκροτούν ένα από τα φωτογραφικά ορόσημα του 20ού αιώνα.
Αντιστοίχως και οι φωτογραφίες Ρομά της νότιας Γαλλίας με τον φακό του Γάλλου Λουσιέν Κλεργκ. Υπάρχουν και στην Ελλάδα αντίστοιχα παραδείγματα αλλά και πρωτοβουλίες, όπως αυτή του 2005 για την καταγραφή και παρουσίαση της καθημερινότητας των κατοίκων του καταυλισμού της Νέας Αλικαρνασσού, όπως την αντιλαμβάνονταν και τη βίωναν οι ίδιοι, αφού πρώτα εκπαιδεύθηκαν στην τεχνική και την τέχνη της φωτογραφίας από τον Μανόλη Πρινιανάκη.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας