Παραμυθοποιός στεγνής και λογικής φύσης

«Πρέπει να βιαστώ να βρω μια λύση και επειδή ο μοναδικός χώρος που μου είναι ανοιχτός είναι εκείνος της θεωρίας, δεν μου μένει άλλο από το να εξακολουθώ να εμβαθύνω στη θεωρητική γνώση της κατάστασης. Η αλήθεια, όπως κι αν είναι αυτή, όμορφη ή άσχημη, δεν μου επιτρέπεται να την αλλάξω» (Ιταλο Καλβίνο, Ταυ με μηδέν, 1967)

Το έργο του Καλβίνο ζει σε μια ένταση ανάμεσα στη μοναξιά της αποξένωσης και την αναγκαία, αλλά τόσο αηδιαστική και άθλια κοινωνικότητα. Και στις δύο, ακραίες περιπτώσεις, ο άνθρωπος είναι ακρωτηριασμένος και πρέπει να τον ανασυνθέσουμε, πράγμα που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο στο παραμύθι.

Η ποιητική της αποξένωσης σημειώνεται σε πολλές περιοχές της αφήγησης. Ο χώρος είναι εκείνος ο μακρινός και αχανής ώστε να καταστεί ένας εν δυνάμει χώρος. Ο χρόνος είναι ένα παρελθόν, που η απομάκρυνση και η αφαιρετικότητά του επισημαίνονται από τη συνάντηση εκείνων των συντεταγμένων του χώρου, λιγότερο πραγματικών και μάλλον παραδειγματικών. Αλλά, ακόμη περισσότερο, η απόσταση βρίσκεται στην κατάσταση και την ψυχολογία των πρωταγωνιστών.

Και σ’ αυτό το έργο η προγραμματισμένη αποστασιοποίηση διατηρεί τη διπλή αξία που πάντα είχε στον Καλβίνο, από τη μια μεριά εγγύηση «καθαρής» γνώσης του κόσμου, κι από την άλλη σημάδι της αλλοτρίωσης του ατόμου που τον ζει, και της «διαφωτιστικής» λογικής που ενσαρκώνει, σε σχέση με την ίδια την πραγματικότητα: και θα λέγαμε ότι αυτό είναι η τελευταία μορφή που προτιμά να υπογραμμίσει ο συγγραφέας, υποδεικνύοντας πώς η απόσταση και υπέρβαση της λογικής μετατρέπεται σε αμφιβολία πάνω στην υπόσταση της πραγματικότητας, και ακόμη πάνω στην ύπαρξη του σκεπτόμενου ατόμου.

Ο Καλβίνο, παραμυθοποιός στεγνής και λογικής φύσης, πάντα έπαιξε με ανοιχτά χαρτιά με τις αλληγορίες του, γιατί σ’ αυτόν το παραμύθι δεν υπήρξε ποτέ -ρομαντικά- υπεκφυγή του μυστηρίου και του παράλογου του πραγματικού, αλλά πάντα -διαφωτιστικά- ηθική και εξάσκηση της λογικής. Οι κύριες αλληγορίες του είναι διάφανες, εύκολα ερμηνεύσιμες, γεγονός που θα μπορούσε να θεωρηθεί μια προσφορά στον ουτοπιστικό του χαρακτήρα.

Σ’ αυτό το έργο, όπως και στα περισσότερα, ο συγγραφέας παραμένει απόλυτα πιστός σ’ αυτή τη γραμμή, και μάλιστα την οδηγεί μέχρι τις έσχατες επιπτώσεις. Τα βιβλία του κατασκευάζονται ολόκληρα πάνω στην συν-παρουσία και την πλοκή συχνά μπερδεμένη με φανταστικές επινοήσεις και ορθολογισμού, κειμένου και αυτο-σχολιασμού. Κάθε εικόνα καταλήγει να είναι μια αλληγορία για την οποία ταυτόχρονα προσφέρεται και ένα κλειδί ανάγνωσης, συχνά και απομυθοποίησης.

Αυτή η μορφή του έργου βρίσκεται σε στενή σχέση με τη γενική δομή που το καθορίζει, μια δομή που γυρίζει τις πλάτες της στην «αφηγηματική» διάσταση και απελευθερώνει τον δοκιμιογράφο που υπάρχει μέσα στον Καλβίνο: θα μπορούσαμε να πούμε ότι η «αφήγηση», αυτός ο τύπος αφήγησης, τελικά, δεν είναι άλλο παρά μια κρυφή φόρμα δοκιμίου.

*Ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ

—

♦ Ο Ιταλο Καλβίνο (1923-1985) γεννήθηκε στην Κούβα, αλλά σε νεαρή ηλικία εγκαταστάθηκε με τους γονείς του στην Ιταλία. Το 1943 προσχωρεί στους παρτιζάνους της ιταλικής αντίστασης. Πρωτοεμφανίστηκε στα ιταλικά γράμματα το 1947 με το μυθιστόρημα «Το μονοπάτι με τις αραχνοφωλιές», με θέμα την αντίσταση, θέμα που πραγματεύεται και στο επόμενο βιβλίο του, μια συλλογή από διηγήματα με γενικό τίτλο «Τελευταίο έρχεται το κοράκι». Ακολουθεί η τριλογία που τον έκανε διάσημο, τρία σύντομα μυθιστορήματα που συνθέτουν τον κύκλο «Οι πρόγονοί μας»: «Ο διχασμένος υποκόμης», «Ο αναρριχώμενος βαρόνος» και «Ο ανύπαρκτος ιππότης».

Ακολουθεί, το 1956, μια συλλογή ιταλικών λαϊκών παραμυθιών που μετέγραψε ο συγγραφέας με τον τίτλο «Ιταλικοί μύθοι», ενώ δύο χρόνια αργότερα εκδίδει τα «Διηγήματα», συλλογή που περιέχει και την πολύ γνωστή ενότητα διηγημάτων «Οι δύσκολοι έρωτες». Ακολουθούν δύο σύντομα μυθιστορήματα, το «Μαρκοβάλντο ή οι εποχές στην πόλη» και το «Η μέρα ενός εκλογικού αντιπροσώπου» (1963) που ολοκληρώνουν τη «νεορεαλιστική» του φάση.

Το 1965 και το 1967 εκδίδει δύο συλλογές «φανταστικών» διηγημάτων με τίτλους «Τα κοσμοκωμικά» και «Ταυ με μηδέν», ενώ το 1969 εκπλήσσει όλο τον κόσμο με το «Κάστρο των διασταυρωμένων πεπρωμένων». Ακολουθούν τα έργα «Οι αόρατες πόλεις» (1972), «Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης» (1979) και «Πάλομαρ» (1983).

Μετά τον θάνατό του εκδόθηκαν τα έργα «Κάτω απ’ τον ιαγουάρο ήλιο», «Σχετικά με το παραμύθι» (δοκίμιο), «Αμερικανικά μαθήματα» (δοκίμιο), «Ο δρόμος του Σαν Τζιοβάνι», «Γιατί να διαβάζουμε τους κλασικούς» (δοκίμιο) και «Πριν να πεις “εμπρός”».