Το σίριαλ είναι μόνον η αφορμή

«Ο Ισίδωρος, καθώς διάβαζε τα γράμματα στον σταυρό, “Στρατηγός Βλάσιος Ισιδώρου Πανθέος 1859 - 1939”, αναρωτήθηκε φοβισμένος: Υστερα απ’ τη χρονολογία 1880, όπου είχε γεννηθεί ο ίδιος, ποια θα ακολουθούσε την παύλα; Με μια παυλίτσα, λοιπόν, παράσταιναν οι άνθρωποι τη ζωή; Αυτή η παύλα ανάμεσα στο 1859 και στο 1939 συμβόλιζε τις ανδραγαθίες, τη δόξα και το μυστικό βασάνισμα του πατέρα του; Μια παυλίτσα, λοιπόν, είταν κι’ οι δικοί του κόποι, για να διασώσει τη ζωή του απ’ τις αρρώστειες και να τη μακρύνει; Κι’ αυτές οι προσπάθειες κάθε μέρα στο κτήμα, που τις γελούσε η Χρυσοστόμη; Οχι! όχι! Αυτή η παύλα είναι γέφυρα για μιαν άλλη ζωή· θάταν ακατανόητο το αντίθετο. Κι’ ό,τι είναι ακατανόητο, δεν υπάρχει…».

Η χρονολογία που ακολούθησε την παύλα για τον ακαδημαϊκό Τάσο Αθανασιάδη ήταν το 2006· φεύγοντας, άφησε πίσω του σημαντική κληρονομιά το, ποικίλο ειδολογικά, έργο του. Διότι, αν και έγινε γνωστός ως μυθιστοριογράφος, υπήρξε επίσης εξαιρετικός δοκιμιογράφος, ενώ και οι μυθιστορηματικές βιογραφίες του για τους Ντοστογιέφσκι, Αλβέρτο Σβάιτσερ, Ιουλιανό τον Παραβάτη ή τα βιογραφικά χρονικά για τους Τολστόι, Ουγκό, Καποδίστρια κατέχουν ιδιαίτερη θέση στη νεοελληνική λογοτεχνία· μάλιστα, στην περίπτωσή του, ο μυθοπλάστης εμπεριέχει και τον δοκιμιογράφο και τον βιογράφο. Το τελευταίο γίνεται φανερό στους ρεαλιστικούς και σωστά ψυχογραφημένους χαρακτήρες που έπλασε (βασισμένος και σε αντίστοιχες επιστημονικές μελέτες), οι οποίοι συζητούν ξανά και ξανά και από διαφορετικές πλευρές όλα εκείνα που δεν έπαψαν ποτέ να απασχολούν τον ίδιο τον συγγραφέα, συνυφαίνοντας έτσι την πνευματική του οντότητα: η Ιστορία του πνεύματος ως πάλη ιδιοσυγκρασιών, η μάχη του καλού με το κακό μέσα στο θυμικό του ανθρώπου και ο αγώνας του να αντισταθεί στον πειρασμό του απαγορευμένου, η αντίληψη της ζωής ως τάλαντου που κάτι πρέπει να αποφέρει. Με εμφανείς θεματικές και μορφολογικές επιρροές από τους Γάλλους «νομοθέτες» του μυθιστορήματος, Μπαλζάκ, Φλομπέρ, Σταντάλ, αλλά και από τους Ζιντ και Προυστ, από τον χαλκέντερο στη σύνθεση Τολστόι και από τον αξεπέραστο ως προς την ανάδειξη του ανθρώπινου ζόφου Ντοστογιέφσκι, ο Αθανασιάδης ακολούθησε και ανέπτυξε, δίνοντας το δικό του στίγμα, το μυθιστορηματικό είδος των «διαδοχικών χρονικών πλάνων με πολυπρόσωπες διασταυρούμενες υποθέσεις», δονούμενες όλες από μια βαθιά υπαρξιακή αγωνία, που ποτέ δεν κατέληξε σε οριστικές απαντήσεις.

Ο Μικρασιάτης Τάσος Αθανασιάδης, ο γνησιότερος Ελληνας κλασικός μυθιστοριογράφος, συμπορεύτηκε πνευματικά και ηλικιακά με τη Γενιά του Τριάντα (της οποίας χαρακτηρίστηκε «ύστατος εκπρόσωπος» ή ταλαντούχος «βενιαμίν»), αλλά ο ίδιος θεωρούσε γενιά του εκείνη που άρχισε να δίνει έργο στη δεκαετία 1940-1950. Στην πολύ μεγάλη σε έκταση ιστορική μυθιστορηματική σύνθεσή του, που αφηγείται την εξέλιξη της νεοελληνικής κοινωνίας από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τα χρόνια της Μεταπολίτευσης, πρώτοι στη σειρά (τόσο ως προς την ελληνική ιστορία όσο και ως προς τον χρόνο της συγγραφής τους) έρχονται «Οι Πανθέοι», μια πληθωρική τοιχογραφία, όπου, με επίκεντρο την ομώνυμη αστική οικογένεια, απεικονίζεται η νεοελληνική κοινωνία από τον Μακεδονικό Αγώνα, την επανάσταση του Γουδή και τη βενιζελική εποχή μέχρι τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο. (Σημειωτέον ότι η τόσο τραγικά σημαντική δεκαετία 1917-1928 πρωταγωνιστεί στο τελευταίο στη σειρά συγγραφής μυθιστόρημά του, «Τα παιδιά της Νιόβης», όπου ο ίδιος γυρίζει πίσω, όντας μεγάλος πια σε ηλικία, σε αναμνήσεις πολύ συχνά προσωπικές.)

Τους «Πανθέους» ακολούθησαν τα: «Η αίθουσα του θρόνου» (1969), ένας πίνακας ηθών και χαρακτήρων τοποθετημένος στη δεκαετία του ’60, «Οι φρουροί της Αχαΐας» (1975), που διαδραματίζεται κατά την επταετία, και «Οι τελευταίοι εγγονοί» (1984), τοποθετημένο στη Μεταπολίτευση του 1974. Τα ως άνω έργα έχουν μεταφερθεί στο σύνολό τους στην τηλεόραση, κάτι το οποίο, βέβαια, δεν συνεπάγεται αναγκαστικά και την ουσιαστική επικοινωνία με το κοινό. Τα «Οι Πανθέοι», «Η αίθουσα του θρόνου» αλλά και «Οι φρουροί της Αχαΐας» ευτύχησαν στο τρίπτυχο σκηνοθεσία-σενάριο-διανομή και, ως εκ τούτου, έκαναν σχεδόν ό,τι καλύτερο μπορούσε να κάνει μια τηλεοπτική μεταφορά. Για τους «Τελευταίους εγγονούς» είχε κάνει αρνητικές δηλώσεις ο ίδιος ο συγγραφέας. Αλλά με «Τα παιδιά της Νιόβης» ενέσκηψε η καταστροφή, σαν να επρόκειτο να συναγωνιστεί τη μεγάλη, ιστορική Καταστροφή. Από το κείμενο του συγγραφέα διατηρήθηκαν ο τίτλος και τα ονόματα (όχι όλα) των χαρακτήρων. Το υπόλοιπο κατασκεύασμα θύμιζε τόσο αόριστα και τόσο θλιβερά το μυθιστόρημα, ώστε ο ίδιος ο δημιουργός αρνήθηκε να το παρακολουθήσει.

Επιπλέον, το γεγονός μιας τηλεοπτικής μεταφοράς δεν είναι διόλου απίθανο να ευθύνεται εν μέρει και για την ελάττωση του ενδιαφέροντος της κριτικής για το έργο ενός συγγραφέα (για το εδώ παρουσιαζόμενο, λογοτεχνικό και μη, έργο, που αριθμεί 75 έτη διάρκειας, δημοσιευόταν παλαιότερα πληθώρα άρθρων και μελετημάτων), καθώς αυτό, στο μυθοπλαστικό του μέρος, φαίνεται να «εκπροσωπείται» από την οπτικοποίησή του. Ο πανεπιστημιακός καθηγητής Ζαχαρίας Σιαφλέκης (βλ. στο «Συγκριτισμός και ιστορία της λογοτεχνίας», εκδ. Επικαιρότητα) έγραφε ότι στην περίπτωση της τηλεοπτικής πρόσληψης των μυθιστορημάτων «ο συγγραφέας υποκαθίσταται από τον διασκευαστή ή τον σκηνοθέτη της σειράς […] Η έννοια, λοιπόν, συγγραφέας περνά σε δεύτερο επίπεδο, εκτός αν είναι πολύ γνωστός, οπότε χρησιμοποιείται από το μάρκετινγκ της παραγωγής της ταινίας σαν διαφημιστικό επιχείρημα […] Το γεγονός αυτό είναι σοβαρό γιατί με τον τρόπο αυτόν μειώνεται στη συνείδηση του θεατή ο πραγματικός ρόλος του συγγραφέα, η επέμβασή του στο κοινωνικό σύνολο, μέσω του έργου, και ενδεχομένως η πραγματική αξία του».

Το επί θύραις νέο σίριαλ «Οι Πανθέοι», φέρ’ ειπείν, θα μπορέσει άραγε να αξιοποιήσει (έστω στο ελάχιστο) όσα έγραφε ο Αρης Δικταίος (στο «Αναζητητές προσώπου», Φέξης, 1963) ότι διέθετε το ομώνυμο μυθιστόρημα: «όλα τα κέρδη απ’ όλα τα είδη του μυθιστορήματος […] και της εκφραστικής που κατάκτησε [αυτό] κατά τους κοντά δύο αιώνες συνειδητής νέας ζωής του» και (αυτά τα κέρδη) κατατείνουν σε «μιαν ενορχήστρωση πολλαπλών αισθητικών ειδών και μια σύνθεση όλων των τομέων του επιστητού – και, φυσικά, και της προχθεσινής ψυχανάλυσης και της χθεσινής βιολογίας και της σημερινής εθνολογίας». Για το μεγαλύτερο σε ηλικία τηλεοπτικό (και αναγνωστικό;) κοινό, ο Τάσος Αθανασιάδης ήταν μέχρι τώρα ο συγγραφέας, κυρίως, των «Πανθέων», του [διαγεγραμμένου (!) μαζί με τόσα άλλα] σίριαλ που, όταν προβαλλόταν στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ερήμωναν οι δρόμοι, ενώ πολλές μικρούλες βαφτίζονταν «Μάρμω», προς τιμήν της ηρωίδας. Θα παραμείνει άραγε αυτή η συνθήκη (με παρόμοια ευνοϊκούς όρους) και μετά την επικείμενη προβολή (πάντως, οι επιλογές για τη διαφήμισή της δεν προμηνύουν τίποτε καλό· τουναντίον);

Η μεταφορά των λογοτεχνικών έργων στη μικρή ή τη μεγάλη οθόνη αποτελεί μια απόδειξη των δραματικών αρετών τους, οι οποίες, βέβαια, την ίδια στιγμή διατρανώνουν την αναπαραστατική δύναμη της λογοτεχνίας και άρα εξηγούν, επίσης, γιατί το να διαβάζει κανείς τα ίδια τα βιβλία είναι, αναμφίβολα, μια πολύ πλούσια/πλουσιότερη όσο και διαφορετική εμπειρία. Ανάγλυφη είναι η σχετική αναφορά του Αρη Μπερλή, στο Επίμετρο του μεταφρασμένου από τον ίδιο διηγήματος του Joseph Conrad «Τα νιάτα» (εκδόσεις Αγρα): «Η εικονογραφική δεινότητα χαρακτηρίζει όχι μόνο τα ''Νιάτα'' αλλά το σύνολο έργο του Κόνραντ. Οι παραστατικές και, συχνά, δραματικές αφηγήσεις του ζωντανεύουν σκηνές εφάμιλλες –και, βέβαια, οικονομικότερες– των μεγάλων εντυπωσιακών σκηνών του κινηματογράφου. Δεν χρειάζονται εφέ, υψηλή τεχνολογία· δεν απαιτούνται κολοσσιαία ποσά για την αποχαυνωτική οπτική “απόλαυση” ολίγων λεπτών της ώρας. Αρκεί η ενεργητική, συνωμοτική συνεργασία συγγραφέως και αναγνώστη, σε άκρα σιγή, πάνω στη γραμμένη, “βουβή” σελίδα, για να δημιουργηθούν εναργείς εικόνες, πλούσιες παραστάσεις, κόσμοι ολόκληροι – στον νου, το καλύτερο θέατρο».