Λογοτεχνία και πραγματικότητα

«Η «δίψα για πραγματικότητα» είναι άθελά της μια εξαιρετικά ταιριαστή φράση, γιατί η αλήθεια είναι πως η ιστορία του μυθιστορήματος μας δείχνει πως ο μυθιστορηματικός ρεαλισμός είναι αιωνίως διψασμένος και δεν σταμάτησε ποτέ να προσπαθεί να βρει καινούργιους τρόπους -κάθε πενήντα χρόνια, πάνω-κάτω- για να τρυπώσει στο κελάρι και να κλέψει λίγο ακόμα κρασί πραγματικότητας»

Κυκλοφόρησε πρόσφατα στη χώρα μας το βιβλίο του Τζέιμς Γουντ «Πώς δουλεύει η λογοτεχνία», από τις εκδόσεις «Αντίποδες» σε μετάφραση του Κώστα Σπαθαράκη. Η αλήθεια είναι πως οι «παροικούντες την Ιερουσαλήμ» το περίμεναν με ανυπομονησία. Ο Γουντ εκτός από ένας διακεκριμένος κριτικός λογοτεχνίας στο New Yorker και καθηγητής Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Χάρβαρντ, είναι και ένας πανέξυπνος αφηγητής. Από τον πρόλογο ακόμα ξεκαθαρίζει τη «διάθεση» του για αυτό το βιβλίο:

«Ο τίτλος, Πώς δουλεύει η λογοτεχνία, δεν είναι εκείνος που αρχικά είχα επιλέξει∙ ο πρώτος τίτλος ήταν Το πράγμα που είναι πιο κοντά στη ζωή, από ένα δοκίμιο της Τζορτζ Ελιοτ για τον γερμανικό ρεαλισμό, όπου λέει ότι η τέχνη είναι το πράγμα που είναι πιο κοντά στη ζωή∙ είναι ένας τρόπος να διευρύνουμε την εμπειρία μας και να ενισχύσουμε την επαφή μας με τους συνανθρώπους μας, υπερβαίνοντας τους περιορισμούς της προσωπικής μας μοίρας». Διαβάζοντας κανείς τα 140 κείμενα του Γουντ για τους σπουδαιότερους συγγραφείς, τους ήρωές τους και τα έργα τους, αντιλαμβάνεται πολύ νωρίς πως δεν διαβάζει ένα ακαδημαϊκό εγχειρίδιο ούτε ιστορία της λογοτεχνίας. Πρόκειται, όπως και ο ίδιος ομολογεί, για ένα πολύ προσωπικό βιβλίο που αντανακλά τις προκαταλήψεις και τους περιορισμούς του συγγραφέα του. Ανάμεσα στους κορυφαίους συγγραφείς στα κείμενα αυτά θα συναντήσετε και νεότερους που θεωρώ πως αξίζουν να τους ανακαλύψετε, όπως η Αλι Σμιθ, ο Αλεχάντρο Ζάμπρα, η Τζένι Οφιλ και άλλοι, που έχουν μεταφραστεί ευτυχώς και κυκλοφορούν από τους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους.

Ενα από τα πρώτα ερωτήματα που μπορούν να γεννηθούν είναι αν πρόθεσή του είναι να μάθει στους αναγνώστες να διαβάζουν σαν συγγραφείς. Κατά κάποιον τρόπο ένιωσα πως ανοίγει ένα άλλο παράθυρο θέασης όπου κάθε αναγνώστης γράφει ένα καινούργιο βιβλίο για το βιβλίο που διαβάζει υπό τη σκηνοθετική μπαγκέτα του Γουντ. Τον ενδιαφέρει να αποσαφηνίσει το στιλ και το προσωπικό αποτύπωμα κάθε συγγραφέα που τον ιντριγκάρει, ενώ εμμέσως πλην σαφώς κατακεραυνώνει την επιτήδευση και τη συγγραφική υποκρισία.

Ο Θερβάντες, ο Ντοστογιέφσκι, ο Φλομπέρ και ο Ντιντερό είναι οι μεγάλοι παίκτες, κατά τον συγγραφέα, που τους χρησιμοποιεί ως εργαλεία για να ξεδιπλώσει και το έργο άλλων ομοτέχνων τους. Η αλήθεια είναι πως έχει επικριθεί για τις λογοτεχνικές του προτιμήσεις που τις υπερασπίζεται με πάθος, είναι γνωστή και η «αντιπαλότητά» του με τον κριτικό λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ, αλλά δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει την απίστευτη ευρυμάθειά του. Αυτά τα κείμενα περιέχουν τόση λογοτεχνία όση και φιλοσοφία και είναι πραγματικά απολαυστικές οι αναγωγές που κάνει σε κάποια άποψη του Ρολάν Μπαρτ ή του Μπέρναρντ Γουίλιαμς. Από τις γυναίκες συγγραφείς επανέρχεται συνεχώς στη Βιρτζίνια Γουλφ προσπαθώντας να την ξεκλειδώσει. Χαίρομαι προσωπικά που σ’ αυτό το βιβλίο ασχολείται με τον Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας, έναν σπουδαίο Αμερικανό συγγραφέα που ακόμα δεν έχει πάρει τη θέση που του αξίζει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό: «Γράφει μέσα από τις φωνές των ηρώων του και ταυτόχρονα πάνω από αυτές, εκμηδενίζοντάς τες προκειμένου να διερευνήσει ευρύτερα, αν και πιο αφηρημένα, γλωσσικά ζητήματα».

Τελειώνοντας την ανάγνωση του «Πώς δουλεύει η λογοτεχνία» δεν είμαι απολύτως σίγουρη πως είναι ένα βιβλίο για αναγνώστες, είναι σίγουρα όμως ένα βιβλίο για συγγραφείς ή για όποιον σκοπεύει να γράψει. Ο Τζέιμς Γουντ τούς παρακινεί σε κάθε κείμενο να είναι αληθινοί. Τι σημαίνει αυτό; Θα πρέπει να συμπεριφέρονται στους χαρακτήρες τους σαν να είναι αληθινά όντα και όχι πιόνια που τα κινούν όπως βολεύει την ιστορία που θέλουν να αφηγηθούν. Θα πρέπει να κατοικούν μαζί τους και όχι να τους χειρίζονται. Είναι ξεκάθαρο πως η σχέση της λογοτεχνίας με τη ζωή και την πραγματικότητα είναι το μεγάλο μέλημά του. Κάποτε με κάποιο δοκίμιό του είχε ξεσηκώσει τις αντιδράσεις πολλών λογοτεχνικών κύκλων λέγοντας πως επικρατεί ο «υστερικός ρεαλισμός», αναφερόμενος σε πολύ γνωστούς μεγάλους συγγραφείς. Νομίζω πως δεν έχει αλλάξει κάτι σε αυτή του την πεποίθηση. Ομως, πέρα και πίσω από τις εμμονές ή τις προκαταλήψεις από τις οποίες διακατέχεται κάθε κριτικός λογοτεχνίας, ο Τζέιμς Γουντ υπερασπίζεται με πάθος την υπόθεση λογοτεχνική κριτική: «Στόχος μου δεν είναι να αποθαρρύνω τον αναγνώστη, αλλά να δείξω και να δείξω∙ να σταθώ αντάξιος της λογοτεχνικής κριτικής, που είναι, πάνω απ’ όλα, η τέχνη της παθιασμένης ανα-περιγραφής∙ να πω στον αναγνώστη ξανά και ξανά, Να το! Κοίτα! Είναι σαν αυτό! Ή αυτό. Ή αυτό». Γι’ αυτό και για άλλες χαραμάδες που φώτισε οφείλουμε όσοι γράφουμε για βιβλία να του απευθύνουμε τα σέβη μας, κύριε Γουντ!