Στην καρδιά της θάλασσας

«Τι εντύπωση εγωίσταρου θα πρέπει να έχω δώσει στις προηγούμενες σελίδες. Να είμαι άραγε μοναδική περίπτωση; Πρέπει να ζούμε υπό το φως της αυταρέσκειάς μας, μέσω αυτής της μυστικής ζωηρής ζωτικής εσωτερικότητας που είναι πιο αξιοσημείωτη ακόμη κι από τη λογική μας. Ετσι πρέπει να ζούμε, εκτός κι αν είμαστε άγιοι, αλλά υπάρχουν άγιοι; Υπάρχουν άνθρωποι με έντονη πνευματικότητα, ίσως ένας από αυτούς ήταν και ο Τζέιμς, πάντως άγιοι δεν υπάρχουν»

«Ο Μαύρος Πρίγκιπας», «Μέσα στο δίχτυ», «Ο Πράσινος Ιππότης», «Το δίλημμα του Τζάκσον», «Ενα κομμένο κεφάλι» είναι κάποια από τα πολύ αγαπημένα βιβλία στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό της Αϊρις Μέρντοχ, και φυσικά το βραβευμένο με Booker του 1978 «Θάλασσα, θάλασσα» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg σε νέα, πραγματικά σπουδαία μετάφραση της Αθηνάς Δημητριάδου.

Η Αγγλίδα συγγραφέας και φιλόσοφος που πέθανε το 1999 έχει αφήσει ισχυρό αποτύπωμα στην παγκόσμια λογοτεχνία. Ενθερμη αρχικά υποστηρίκτρια του υπαρξισμού, έθεσε σε όλα της τα βιβλία ερωτήματα γύρω από τη «συνείδηση» και την «ηθική αξία». Πίστευε πως ο υπαρξισμός υποσχόταν «να βρει θέση και για τα δύο», για να αναθεωρήσει αργότερα λέγοντας πως «ο γαλλικός υπαρξισμός προσφέρει μια ανεδαφική εναλλακτική λύση». Αργότερα στράφηκε προς τον Πλάτωνα και τον μυστικισμό.

«Ο μυστικισμός είναι μια πανταχού παρούσα ηθική ιδέα που προεκτείνει επ’ άπειρον τη συνηθισμένη ηθική προς την κατεύθυνση του τέλειου καλού», γράφει στο δοκίμιό της «Προς έναν πρακτικό μυστικισμό».

Είναι γνωστό για όσους έχουν διαβάσει τα βιβλία της Μέρντοχ πως αυτές τις φιλοσοφικές της ιδέες τις πέρασε και μέσα στα μυθιστορήματά της. Οι υπερβατικοί λογοτεχνικοί χαρακτήρες που υπάρχουν σ’ αυτά ανήκουν σε μια διεθνή σκηνή και έχουν πάντοτε πολιτική και κοινωνική διάσταση. Οι ήρωές της βιώνουν υπαρξιακά αδιέξοδα και καταφεύγουν συχνά στον αναχωρητισμό για να λυτρωθούν.

Ενα τέτοιο πρόσωπο είναι και ο Τσαρλς Αροουμπαϊ στο μυθιστόρημα «Θάλασσα, θάλασσα». Είναι ένας διάσημος θεατράνθρωπος που έχει ζήσει μεγάλες δόξες και ξαφνικά διακατέχεται από μια υπαρξιακή κρίση που τον κάνει να εγκαταλείψει τη σπουδαία καριέρα του και να αποσυρθεί σ’ ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα. Σαν τον Προσπέρο του αγαπημένου του Σέξπιρ. Και ενώ είναι αρχικά αποφασισμένος για «στοχασμούς εν ηρεμία», μια εμμονή από το παρελθόν έρχεται για να τον ταράξει. Η Χάρτλι διόλου δεν μοιάζει με την κοπελίτσα που ερωτεύτηκε μικρός, είναι μια άχαρη παντρεμένη γυναίκα. Αλλά, εκείνος αποφασίζει εμμονικά να τη διεκδικήσει από τον σύζυγό της.

Κομβικό πρόσωπο στο πνεύμα που διατρέχει το μυθιστόρημα είναι ο Τζέιμς, ξάδερφος του Αροουμπαϊ. Είναι στρατιωτικός που έχει ζήσει στο Θιβέτ και έχει μάθει να ασκεί τη θιβετιανή μαγεία από τον γκουρού Μιλαρέπα. Θα μπορούσε κανείς να πει πως σε αυτόν τον χαρακτήρα η Μέρντοχ έφτιαξε το alter ego του κεντρικού ήρωα, όλα όσα θα ήθελε δηλαδή να είναι και δεν είναι.

Το βιβλίο είναι γεμάτο από φιλοσοφικούς, μυστικιστικούς και λογοτεχνικούς συμβολισμούς. Ο Πλάτωνας, η ανατολική φιλοσοφία και ο Σέξπιρ έχουν κυρίαρχο λόγο στην ανάλυση των σκέψεων των ηρώων.

Ο Τσαρλς επιθυμεί βαθιά να επιστρέψει στη φύση, στην «καρδιά» της θάλασσας, μαζί με τις φώκιες και κάτω από τα αστέρια. Η επιθυμία του αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την υπαρξιακή του ολοκλήρωση, και αυτό ακριβώς είναι που κάνει το βιβλίο αυτό εκτός από συναρπαστικό και εξαιρετικά επίκαιρο. Μέσα στην πολύβουη και συχνά εξοντωτική καθημερινότητα ο σύγχρονος άνθρωπος διακατέχεται όλο και περισσότερο από την επιτακτική ανάγκη να αποσυρθεί στη φύση, να κλείσει ηλεκτρονικές συσκευές και διαδίκτυο, για να ξαναβρεί τον χαμένο εαυτό του.

Ο ήρωάς μας έπειτα από πολλά δραματικά αλλά και κωμικά περιστατικά θα παλέψει με τους δαίμονές του και θα επιστρέψει στα λαμπερά φώτα. Οπως λέει: «Η ζωή, σε αντίθεση με την τέχνη, έχει έναν εκνευριστικό τρόπο να σκοντάφτει και να συνεχίζει τον δρόμο κουτσαίνοντας, ανατρέποντας τις μεταστροφές, καλλιεργώντας το πόσο αδύνατον είναι να ζήσουμε ευτυχισμένοι και ενάρετοι για πάντα…». Ναι, «ο χρόνος, όπως και η θάλασσα, λύνει όλους τους κόμπους και οι κρίσεις μας για τους άλλους δεν είναι ποτέ οριστικές, αναδύονται από ανακεφαλαιώσεις οι οποίες αυτομάτως υποδηλώνουν την ανάγκη αναθεώρησης». Σπουδαίο πράγματι αυτό το εμβληματικό έργο της Αϊρις Μέρντοχ, κινείται αριστοτεχνικά ανάμεσα στη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία.