«Η μόδα είναι κομμάτι της ιστορίας του κόσμου, όχι ένας σωρός από ρούχα»

Η ηχώ των πολιτικών, κοινωνικών, φιλοσοφικών και καλλιτεχνικών ρευμάτων που γέννησαν οι πόλεμοι, οι επαναστάσεις και οι εξεγέρσεις του 20ού αιώνα, καταγράφηκε στις βελονιές της ραφής και τρύπωσε στη φόδρα των ρούχων, όπως επισημαίνει η συγγραφέας Ζέφη Κόλια στο νέο της βιβλίο. Μουσική, χορός, ζωγραφική, σινεμά, φιλοσοφία, λογοτεχνία, ποπ κουλτούρα και αντικουλτούρα διαμόρφωσαν τις στιλιστικές πρωτοπορίες, που μοιραία κατέληξαν σε εποχικές μόδες.

● Από το «Λώρα, η τελευταία των Μαρξ» στις «Βελονιές της πρωτοπορίας»... 10 χρόνια δρόμος. Πώς γεννήθηκε αυτό το βιβλίο;

Το προηγούμενο βιβλίο μου ως βιογραφική μυθιστορία με έβαλε στο μονοπάτι του non fiction, το οποίο απαιτεί κυρίως έρευνα και διασταύρωση στοιχείων. Και αυτό ήταν κάτι που με πόρωσε. Η διαδικασία της έρευνας μοιάζει με το μαγικό ταξίδι της Αλίκης στην κουνελότρυπα: εμφανίζονται διαρκώς θαυμαστά πράγματα. Πότε ανακαλύπτεις σημαντικά αλλά λιγότερο γνωστά γεγονότα που αξίζει να αφηγηθείς και πότε ξετρυπώνεις ζουμερές μικροπεριπτώσεις που όμως προσθέτουν ζωντάνια στην τελική εικόνα. Αυτό είναι ένα κοινό σημείο του προηγούμενου με το νέο μου βιβλίο: η δαιδαλώδης κατάβαση στο ιστορικό παρελθόν. Με όχημα την πιο διάσημη οικογένεια επαναστατών του 19ου αιώνα το πρώτο, με οδηγό τις βελονιές της εκάστοτε πρωτοπορίας το δεύτερο. Κι ας μου επιτραπεί... αν κανείς διαβάσει και τα δύο αυτά βιβλία, με έναν εναλλακτικό και ευχάριστο τρόπο θα έχει διασχίσει την (ευρωπαϊκή κυρίως) Ιστορία των δύο τελευταίων αιώνων.

● Πότε άρχισες να ενδιαφέρεσαι για τη μόδα και την ιστορία της;

Έχω μεγαλώσει σε μια οικογένεια με μακρά παράδοση στην ένδυση και τη μόδα. Ο παππούς μου δούλευε στου Καμχή, το ιστορικό προπολεμικό υφασματάδικο στο κέντρο της Αθήνας, ενώ η γιαγιά μου ήταν μοδίστρα. Η μαμά μου πριν παντρευτεί, δούλευε σε μεγάλο ραφείο πουκαμίσων, στον Πειραιά. Ο μπαμπάς μου, που ήταν ο μηχανοδηγός του μοιραίου τρένου που συγκρούστηκε σε μετωπική στα Δοξαρά, σώθηκε μεν, αλλά μέχρι να βγει η σύνταξή του (ως παθών εν υπηρεσία), μισθός δεν έμπαινε στο σπίτι. Έτσι, η μαμά μου πήρε μια ραπτομηχανή και άρχισε πάλι να κάνει πουκάμισα, ενώ τη δεκαετία του ’80 έστησε ένα εργαστήριο ραφής φασόν, που απασχολούσε πάνω από 10 άτομα. Εκείνη την περίοδο, έκανα κι εγώ μια απόπειρα να ασχοληθώ με το σχέδιο μόδας, αλλά είμαι παντελώς αδέξια στα χέρια - μόνο να γράφω καταφέρνω. Αντίθετα ο αδελφός μου σπούδασε σχέδιο μόδας στη Σχολή Βελουδάκη και ήταν μοντέλο στο πρακτορείο μόδας Agence - περπάτησε σε πασαρέλες του Παρθένη και του Ασλάνη. Επίσης, ως πιτσιρικάδες ήμασταν και οι δυο fashion victims: ο αδελφός μου punk, εγώ new wave. Όλα αυτά τα αναλογίστηκα προσφάτως, ώστε να δώσω μια απάντηση στον εαυτό μου: Γιατί με έχει απασχολήσει τόσο η μόδα; Η Βιρτζίνια Γουλφ έγραφε στο ημερολόγιό της το 1925: «Πρέπει να θυμηθώ να γράψω για τα ρούχα μου την επόμενη φορά που θα έχω την παρόρμηση να γράψω. Η αγάπη μου για τα ρούχα με ενδιαφέρει βαθιά: μόνο που δεν είναι αγάπη - και πρέπει να ανακαλύψω τι είναι».

● Πόσο οι τέχνες επηρέασαν τη μόδα και πόσο η μόδα τις αλλαγές στην κοινωνία τον περασμένο αιώνα;

Η μόδα είναι κομμάτι της ιστορίας του κόσμου, όχι ένας σωρός από ρούχα δίχως νόημα. Τα ρούχα αντανακλούν την εποχή τους. Η ζωγραφική, η μουσική, η λογοτεχνία, η ποίηση, η αρχιτεκτονική, το σινεμά, η τηλεόραση, η πολιτική, η τεχνολογία είναι δομικά στοιχεία της μόδας κάθε εποχής· από όλα άντλησε έμπνευση. Ενδεικτικά αναφέρω ότι ο Μαρσέλ Προυστ στο «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» κάνει τουλάχιστον 16 αναφορές στα φορέματα του πρωτοπόρου Ισπανού μόδιστρου Μαριάνο Φορτούνι, η ζωγράφος Σόνια Ντελονέ διοχέτευσε την τέχνη των πινέλων της σε μοτίβα υφασμάτων και ντανταϊστικά φορέματα, η συλλογή «Mondrian» του Ιβ Σεν Λοράν βασίστηκε στον ιδρυτή του καλλιτεχνικού κινήματος De Stijl. Στη μουσική κάθε κίνημα έφερε και τη μόδα του, από την jazz και το swing ως την disco, το punk, το grunge και το hip hop. Ο κινηματογράφος, επίσης: από τη βουβή ταινία του 1920 «The flapper» ως το «Matrix» του 1999, πολλά φιλμ όπως «Η ζούγκλα του μαυροπίνακα», «Αταίριαστος», «Επαναστάτης χωρίς αιτία», «Πρόγευμα στο Τίφανις», «Εργαζόμενο κορίτσι», «Zoolander», αλλά και τηλεοπτικές σειρές όπως οι «Άγγελοι του Τσάρλι», «Δυναστεία», «Fame», «Friends» και δεκάδες ακόμα πρόσθεσαν τα δικά τους στοιχεία στο αφήγημα της μόδας του 20ού αιώνα. Βιβλία όπως «Ο μεγάλος Γκάτσμπι» του Σκοτ Φιτζέραλντ ή το «Καλημέρα Θλίψη» της Φρανσουάζ Σαγκάν έδιναν ανάγλυφα τον ενδυματολογικό παλμό της εποχής τους, ενώ η beat ποίηση γέννησε το «αντισυστημικό» στιλ beatnik - προς μεγάλη απογοήτευση του Τζακ Κέρουακ που το θεωρούσε σκέτη πόζα και φτηνή απομίμηση της φιλοσοφίας τους. Επίσης, τα πολιτικά και κοινωνικά κινήματα, όπως και οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, έφεραν αλλαγές στο ντύσιμο των ανθρώπων: Το στιλ μιλιτέρ και το στιλ activism δανείζουν στη διεθνή ενδυματολογία στοιχεία αυτής που ονομάζουμε «μάχιμη μόδα».

Κορσές, το εσώρουχο-δικτάτορας

● Ποιες μεγάλες επαναστάσεις έφερε η μόδα, ιδιαίτερα για το γυναικείο σώμα και τη θέση της γυναίκας;

Η πρώτη μεγάλη επανάσταση του 20ού αιώνα ήταν η κατάργηση του κορσέ. Ο κορσές, που κακοφόρμιζε το γυναικείο σώμα για αιώνες, ήταν ταμπού το οποίο δεν είχαν καταφέρει να σπάσουν ούτε οι σουφραζέτες (για ιδεολογικούς λόγους), αλλά ούτε οι γιατροί (για λόγους υγείας). Το κατάφερε όμως το μαγικό χέρι του μόδιστρου Πoλ Πουαρέ, ο οποίος απελευθέρωσε τις γυναίκες από το εσώρουχο-δικτάτορα. Η Κοκό Σανέλ πήγε ένα βήμα πιο μπροστά το ντύσιμο των γυναικών: με τη λιτότητα των υλικών (ανακάλυψε το ζέρσεϊ) και τη βασική της χρωματική παλέτα (άσπρο, μαύρο, μπεζ) έγινε απόστολος του αναδυόμενου κινήματος του μοντερνισμού, ενώ δίδαξε στις γυναίκες ότι απλότητα δε σημαίνει φτώχεια και ότι η άνεση δίνει αέρα στην κίνηση, χαρίζοντάς τους το στιλ chic-pauvre (κομψό-φτωχό) με σπορ αμάνικα φορέματα, ανδρικά μπλέιζερ, μαρινιέρες και τα πρώτα παντελόνια. Σε αυτές τις γραμμές θα κινηθούν και τα flapper girls του Μεσοπολέμου: οι νέες γυναίκες, που είχαν βγει ζωντανές από τον Μεγάλο Πόλεμο και πλέον ψήφιζαν, δούλευαν, κάπνιζαν, οδηγούσαν αυτοκίνητο, χόρευαν, έπιναν, φλέρταραν και αψηφούσαν τις κοινωνικές νόρμες.

Στα sixties έγινε πάλι η μεγάλη ανατροπή: τα κορίτσια ξεφορτώθηκαν ό,τι θύμιζε την ντουλάπα της μητέρας τους και φόρεσαν το πιο επαναστατικό ρούχο έβερ: το μίνι, που εκτός από μόδα έγινε η δημόσια δήλωση (statement) της εποχής που η σεξουαλική επανάσταση βρισκόταν προ των πυλών και μόλις είχε εφευρεθεί το αντισυλληπτικό χάπι. Μίνι φούστες, μπότες, καμπαρτίνες από βινίλιο, διαστημικά κουστούμια, υπερμεγέθη γυαλιά, καυτά σορτς, τα mod girls των sixties, μοίραζαν εγκεφαλικά στους δρόμους των μεγαλουπόλεων. Ώσπου ήρθαν τα πολιτικοποιημένα 70s για να αλλάξουν και πάλι την εικόνα των πρωτοπόρων κοριτσιών. Το δεύτερο φεμινιστικό κίνημα έδειχνε έναν άλλο τύπο γυναίκας, που κυκλοφορούσε ελεύθερη και φυσική με μοναδικό στολίδι την υπερηφάνεια για το φύλο της: άβαφη, με άβγαλτο φρύδι, αξύριστα πόδια και κυρίως χωρίς στηθόδεσμο. Τη δεκαετία του ’80, οι γυναίκες είχαν μεταφέρει τον πόλεμο των φύλων στα διευθυντικά γραφεία των επιχειρήσεων: τα γυμνασμένα κορμιά (η τρέλα του αερόμπικ) και το power suit -η «στολή καριέρας» με τους τονισμένους ώμους που παρέπεμπε στην ανδρική σιλουέτα- τους πρόσφεραν ενδυνάμωση στον ανδροκρατούμενο χώρο εργασίας. Αυτά και άλλα πολλά συνέβησαν, αλλά νομίζω ότι ήδη έκανα αρκετό spoiler…

Μουσικά και λογοτεχνικά κινήματα

● Υπήρχαν και ολόκληρα κινήματα της μουσικής ή της λογοτεχνίας που βασίστηκαν σε συγκεκριμένο ενδυματολογικό ύφος;

Σχεδόν όλα τα μουσικά κινήματα είχαν το δικό τους ενδυματολογικό στιλ, το οποίο διέδιδαν με θρησκευτική ευλάβεια οι ακόλουθοί τους. Ενδεικτικά αναφέρω το swing και τη swing youth, το rock and roll με τους rockers και τους teddy boys, το ψυχεδελικό ροκ και τους χίπις, τις μουσικές disco, punk, goth, grunge, hip hop και τους fashion victims τους. Επίσης, φιλοσοφικά και λογοτεχνικά κινήματα όπως ο υπαρξισμός, η beat ποίηση, οι ανατολικές φιλοσοφίες και η ψυχεδέλεια, δάνεισαν στοιχεία τους στη μόδα, ενώ λογοτεχνικά βιβλία όπως το «Vile bodies» του Έβελιν Γουό, που σατιρίζει τη χρυσή βρετανική νεολαία του 1920, ή «Ο Μεγάλος Γκάτσμπι» του Σκοτ Φιτζέραλντ στην αμερικανική εκδοχή της, περιγράφουν με ακρίβεια τις μόδες της εποχής τους. Υπάρχουν όμως και βιβλία όπως το «Καλημέρα Θλίψη» της Φρανσουάζ Σαγκάν, που δεν περιγράφουν απλώς, αλλά προοικονομούν μια νεανική μόδα.

● Σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και με αγώνες για έναν κόσμο χωρίς διακρίσεις φύλου και φυλών, τι ρόλο παίζει η μόδα;

Και πάλι κυρίαρχο. Η μόδα έχει ήδη αγκαλιάσει την κοινωνική ορατότητα, το body positivity και τον non binary, ρευστόφυλο σχεδιασμό, με ρούχα που απευθύνονται χωρίς διακρίσεις σε όλο το φάσμα των σωματότυπων, των φυλών και των φύλων. Αν και ακόμα αυτό θεωρείται κάτι ανατρεπτικό, θεωρώ βέβαιο ότι σε μερικά χρόνια θα είναι το mainstream και δε θα ξενίζει κανέναν. Και το εύχομαι, βεβαίως.

● Ωστόσο, προκαλεί ανησυχία ότι η βιομηχανία της μόδας είναι η δεύτερη, όπως αναφέρεις στο βιβλίο, πιο ρυπογόνα στον πλανήτη;

Σαφώς και κατηγορηματικά. Η αγορά πρέπει να στραφεί σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση, στη χρήση υλικών που προέρχονται από ανακύκλωση και λελογισμένη χρήση των φυσικών πόρων, αλλά κυρίως στη μεταποίηση και επαναχρησιμοποίηση των ρούχων προς όφελος της οικολογικής βιωσιμότητας. Θέλουμε να δούμε τους ηθοποιούς στο κόκκινο χαλί να φοράνε τις υπέροχες τουαλέτες υψηλής ραπτικής που έχουν ξαναφορεθεί παλιότερα. Χρειαζόμαστε επειγόντως νέα πρότυπα! H σχεδιάστρια Στέλλα ΜακΚάρτνεϊ στη Διάσκεψη COP26 για την Κλιματική Αλλαγή στη Γλασκόβη το 2021 δήλωσε ότι «η βιομηχανία της μόδας είναι εκτός μόδας», ενώ εκατοντάδες σπουδαστές, καθηγητές και προσωπικό από επτά σχολές μόδας του Λονδίνου, ντυμένοι με δικές τους ευφάνταστες δημιουργίες και συνθήματα όπως «Solutions, not pollution», «Decarbonize + decolonize», διαδήλωναν απαιτώντας ειλικρινή και άμεσα μέτρα από τη βιομηχανία της μόδας για τη σωτηρία του πλανήτη.