«Για μένα ελευθερία δεν υπάρχει»

Ο Πέδρο Βικούνια (Πέδρο Ιγνάσιο Ναβάρο Βικούνια ολόκληρο) είναι ποιητής. Χιλιανός ποιητής, ηθοποιός και θεατρικός σκηνοθέτης, που έχει κάνει κινηματογράφο στο Σαντιάγο και θέατρο στην Ελλάδα. Που έζησε και τον Αλιέντε, αλλά και τη δικτατορία του Πινοσέτ στη Χιλή και ήρθε στην Ελλάδα μόλις έπεσε η δική μας δικτατορία, το 1974. Εδώ έμαθε τα ελληνικά και μελέτησε βαθιά την ελληνική γραμματεία, αρχαία και νέα. Μένει και εργάζεται στη Χιλή, στο υπουργείο Πολιτισμού και στο Πανεπιστήμιο, και συνεχίζει να γράφει. Φέτος κλείνουν 50 χρόνια από το πραξικόπημα εναντίον του Αλιέντε και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Πινοσέτ που διήρκεσε έως το 1989. Φέτος κλείνουν 50 χρόνια και από τη δική μας εξέγερση του Πολυτεχνείου. Στις 11 Σεπτέβρη 1973, όταν έγινε το πραξικόπημα στη Χιλή, ο Πέδρο ήταν 16 ετών. Σήμερα, 50 χρόνια μετά, θυμάται όλα αυτά τα χρόνια. Θυμάται τα τελευταία λόγια του Αλιέντε στο ραδιόφωνο, θυμάται την εικονική εκτέλεση που έκαναν στον ίδιο και τον αδερφό του, θυμάται το καθεστώς του φόβου, θυμάται όμως και το «δεν μπορείς να με σκοτώσεις» που φώναζε στους εν δυνάμει εκτελεστές του. Στην Ελλάδα συνδέθηκε στενά με τη Λαοκρατία Λάκκα, τον Μίκη Θεοδωράκη, τη Μελίνα, τον Ελύτη, με σπουδαίους ανθρώπους του θεάτρου και της ελληνικής Αριστεράς. Ζει στη Χιλή, αλλά επιστρέφει συχνά στην Ελλάδα. Πάντα με τις σκέψεις και τους στίχους του. Ο ίδιος έχει βγάλει τα συμπεράσματά του. Η συζήτησή μας ήταν μεγάλη. Αλλά ο λόγος θα δοθεί μόνο στον ίδιο...

Η οικογένειά μου ήταν αστοί. Το επίθετο Βικούνια είναι όνομα καλών οικογενειών. Γεννήθηκα το 1957 στο Σαντιάγο στη Χιλή και το 1974 ήρθα στην Ελλάδα. Οχι μόνο έζησα τον Αλιέντε, αλλά ήμουν πολιτικοποιημένος και με πολιτική δράση από τα 14 μου. Η οικογένειά μου είχε κάποιο πλούτο, αλλά ήταν αριστεροί άνθρωποι. Ο παππούς μου είχε διαμορφωθεί φιλοσοφικά με βάση τον θετικισμό του Ογκίστ Κοντ. Είχε δηλαδή μια αριστερή αντίληψη για την κοινωνία, αλλά όχι μαρξιστική. Οπότε, δεν τα πήγαινε καλά με τον Αλιέντε, αλλά δεν ήθελε με τίποτα τη Δεξιά, πόσο μάλλον τον Πινοσέτ. Είχε κάνει τα πάντα ωστόσο για να βρούμε πού ήταν ο αδερφός μου επί δικτατορίας Πινοσέτ. Μια μέρα μπήκαν στο σπίτι και τον απήγαγαν. Εξαφανίστηκε. Δεν ξέραμε τίποτα - αν ήταν ζωντανός, πού ήταν. Ο παππούς μου τότε είχε φτάσει μέχρι τον Άρειο Πάγο (τον αντιστοιχο θεσμό στη Χιλή) για να βρει τον αδερφό μου και θυμάμαι γύρισε σπίτι και είπε πως «δεν θα μπορούσα ποτέ να πιστέψω πως λίγο πριν πεθάνω θα ήμουν αναγκασμένος να παλέψω ακόμα μία φορά για την ελευθερία του ανθρώπου και μάλιστα ενός εγγονού μου»... Αυτό τον είχε πειράξει πάρα πολύ και σταμάτησε και να τρώει. Ήταν 90 ετών.

Ο πατέρας μου ήταν ποιητής και κάποια στιγμή άρχισε να συντηρητικοποιείται κάπως, παρότι ήταν πολύ προοδευτικός άνθρωπος γενικά και άθρησκος. Η μητέρα μου ήταν καθολική και κάπως πιο κεντρώα. Εμείς τα παιδιά ήμασταν πολύ πιο αριστεροί και υπήρχαν συγκρούσεις με τους γονείς μας. Ημασταν έξι αδέρφια, τώρα είμαστε πέντε. Τον Χουάν τον είχαν απαγάγει οι του Πινοσέτ. Ο ίδιος γύρισε εν τέλει ζωντανός, έναν μήνα τον είχαμε χάσει. Ηταν 24 ετών τότε. Ποτέ δεν μίλησε για το τι του συνέβη μέσα σε αυτόν τον ένα μήνα. Ποτέ! Εμείς όμως μάθαμε... Μάθαμε πως δύο φορές πέρασε από το βασανιστήριο του σιδερένιου κρεβατιού: σε ένα τέτοιο κρεβάτι βάζανε τους «κρατούμενους» και ήταν κάτι σαν τη δική σας φάλαγγα. Ηταν επίσης γεμάτος εγκαύματα από τσιγάρα. Εκαναν ό,τι θέλανε για να αποσπάσουν ονόματα και πληροφορίες. Ήταν όπως τα βασανιστήρια της χούντας στην Ελλάδα και χειρότερα. Ακόμα γυναίκες ψάχνουν τα παιδιά και τα εγγόνια τους που είναι χαμένα στην έρημο. Ο Γκουσμάν τα έχει περιγράψει όλα αυτά στα ντοκιμαντέρ του...

Όλη μου η οικογένεια είχε συμμετοχή στην πολιτική δραστηριότητα στη Χιλή εκείνα τα χρόνια. Αλλο παιδί ήταν μαοϊστής, εγώ ήμουν τροτσκιστής κ.λπ. Οταν χάσαμε τον αδερφό μου, οι δικοί μου κάνανε τα πάντα για να τον βρουν. Η μητέρα μου είχε έναν θείο στην κυβέρνηση Πινοσέτ (δεξιό φυσικά) και τον παρακάλεσε και έτσι γλίτωσε ο αδερφός μου. Ωστόσο δεν τον είδαν: είχε κάνει ειδική συμφωνία (δεν ξέρω τι είδους) η Αγγλία με τη Χιλή τότε και όσους δεν εξαφάνιζε ο Πινοσέτ, τους έστελναν εξόριστους εκεί. Εγώ ξαναείδα τον αδερφό μου το 1976 στο Παρίσι. Και δεν μπορούσα να πιστέψω τι έβλεπα απέναντί μου: είχε γίνει μάρτυρας του Ιεχωβά - φαντάσου πόσο είχε συνθλιβεί μέσα του που πιάστηκε να κρατηθεί απ’ όπου να ‘ναι. Είχε αλλάξει τελείως. Το μυαλό του είχε πάρει περίεργους δρόμους, ώστε να μπορέσει να επιβιώσει (ψυχολογικά και νοητικά)... Το θέμα είναι πως όλη μου η οικογένεια έπρεπε να φύγει από τη Χιλή. Θυμάμαι τη μητέρα μου τη μέρα που έγινε το πραξικόπημα (η καθολική μητέρα μου που δεν ήθελε και πολύ τον Αλιέντε) να λέει: «Τώρα έρχεται ο τρόμος». Αυτό ακούστηκε τότε στη Χιλή, σχεδόν σαν σύνθημα. Δεν θέλω να το ξαναπούμε ποτέ.

Μπήκα σε μια σχολή Κινηματογράφου που το καθεστώς την είχε στο μάτι, καθώς ήμασταν όλοι πολύ προοδευτικοί ως φοιτητές εκεί μέσα. Πολύ γρήγορα κατάλαβα πως οι περισσότεροι από τους μισούς ήταν χαφιέδες. Ηταν εντεταλμένοι από τη δικτατορία του Πινοσέτ και κατέδιδαν κόσμο. Ήδη είχαν εξαφανιστεί δύο φίλοι μου. Ο ένας είναι ακόμα εξαφανισμένος. Τον άλλο τον σκότωσαν στον δρόμο...

Σήμερα στη Χιλή από τους 1.150 εξαφανισμένους έχουν βρεθεί (από κοκαλάκια) μόνο 105. Ενα 10% δηλαδή. Το επίσημο κράτος έως σήμερα δεν κάνει απολύτως τίποτα. Οι ένοπλες δυνάμεις έχουν κάνει μια ομερτά, μια συμφωνία σιωπής, και δε δίνουν κανένα στοιχείο. Η Δεξιά και η αστική τάξη στη χώρα έχουν βολευτεί με τα όσα εδραίωσε ο Πινοσέτ και οι υπόλοιποι δεν κάνουν ουσιαστική προσπάθεια αλλαγής. Οι περισσότεροι απλώς περιμένουν αυτές τις γυναίκες, που είναι γριές πλέον, να πεθάνουν, ώστε να σταματήσει η αναζήτηση των εξαφανισμένων. Τους λένε «αγνοούμενους». Δεν είναι «αγνοούμενοι», ούτε «αγνοημένοι». Εξαφανισμένοι είναι... Στη Χιλή συνέβη ό,τι και στην Ισπανία επί Φράνκο: αποσιωπήθηκε η αλήθεια, αποσιωπήθηκαν και οι ερωτήσεις. Οταν αποσιωπώνται και οι ερωτήσεις, τότε παύει η Ιστορία να κινείται.

Με ρωτάς για τους νέους... Οι νέοι τι; Ψηφίσαμε έναν νέο άνθρωπο για πρόεδρο, έναν αριστερό, τον Γκαμπριέλ Μπόριτς, αλλά στο δημοψήφισμα για το νέο Σύνταγμα, που ήταν ό,τι πιο προοδευτικό, ο κόσμος ψήφισε 62% κατά. Μόνο το 38% ψήφισε υπέρ. Μας έκαναν με τα κρεμμυδάκια δηλαδή... Το πρόβλημα που υπάρχει με τη νεολαία, και γενικότερα με τους λαούς, ειδικά από το 1980 και μετά, είναι πως η δουλειά που έχει κάνει το σύστημα να εξαφανίσει αυτό που ονομάζεται «κοινωνική πολιτική» και «κοινωνική συνείδηση» έχει πετύχει. Υπάρχει η ελίτ (πολιτική ή επιχειρηματική/οικονομική, που συνήθως συμπλέουν αν δεν ταυτίζονται πλήρως) και όλοι εμείς οι υπόλοιποι είμαστε εργάτες δικοί τους. Δεν υπάρχει ο «άλλος», ο «διπλανός». Και αν υπάρχει, υπάρχει μόνο στο μέτρο που εξυπηρετεί τους σκοπούς σου. Με μια πρόταση: η Θάτσερ κέρδισε. Δεν υπάρχει κοινωνία... Αυτό δεν είχε πει; «Society? There is not such a thing» - αυτό είχε πει. Και ναι. Κέρδισε. Δεν υπάρχει κοινωνία - υπάρχουν ατομικότητες. Εχουμε αντικαταστήσει τις λέξεις «άντρας, γυναίκα» με τις «θηλυκότητες, αρρενωπότητες» ως πολιτικά ορθότερες λέξεις (και καλά κάναμε), αλλά έχουμε ξεχάσει ότι δεν είμαστε κοινωνία! Είμαστε θηλυκότητες, αρρενωπότητες - αυτό. Ωρες ώρες νομίζω πως μαχόμαστε μόνο για την αλλαγή των λέξεων και όχι για την αλλαγή των καταστάσεων. Το θέμα είναι οι ατομικότητες να γίνουν συλλογικότητες - αν έχουμε δηλαδή ακόμα περιθώρια.

Στο μετρό της Αθήνας υπάρχουν τα ίδια γκράφιτι όπως και στο μετρό της Ν.Υ. Αυτό είναι η ελευθερία μας; Το να αντιγράψουμε ο ένας τις μαλακίες του άλλου; Πηγαίνοντας σε φεστιβάλ βιβλίου ανά τον κόσμο βλέπω τους συγγραφείς, νέους και μεγαλύτερους, να θέλουν ουσιαστικά απλώς να γίνουν γνωστοί. Να βγάλουν χρήματα από τη δόξα τους. Ολα έχουν γίνει εμπόριο: και η τέχνη και η φιλία και η αγάπη. Εμπόριο έχουν γίνει όλα τούτα στο ίνσταγκραμ! Ποστάρουμε τη φιλία και την αγάπη μας. Ποστάρουμε την ιδεολογία και τη σκέψη μας. Νομίζοντας πως αυτό μας δίνει ελευθερία! Δεν είναι ελευθερία όλα τούτα. Εμπόριο είναι. «Παίζω το παιχνίδι τους» - αυτό είναι. Αλλοι θέτουν τους κανόνες. Και το ξέρουμε. Και το αποδεχόμαστε... Οπότε, αφού ισχύουν όλα τούτα, γιατί να ψηφίσει ένας λαός υπέρ ενός Συντάγματος που θέτει τους πραγματικούς όρους ελευθερίας και αλληλεγγύης και δημοκρατίας; Αφού, δεκαετίες ολόκληρες, έχει εθιστεί πλέον στο εντελώς αντίθετο. Νέοι και γέροι. Ολες οι χώρες έχουν μια τηλεόραση της κακιάς ώρας: παντού στον κόσμο, απολύτως παντού, υπάρχουν τα ίδια πρωινά προγράμματα, που έχουν παρουσιαστές έναν άντρα (που μπορεί να είναι όπως θέλει) και μια γυναίκα (που πρέπει να είναι όπως πρέπει), οι οποίοι λένε την άθλια γνώμη τους όχι επί παντός επιστητού, αλλά μόνο για επίσης άθλια και χυδαία θέματα. Καμία ουσιαστική πληροφορία δεν θα περάσει ποτέ προς τα έξω. Και αυτό ισχύει σε όλο τον κόσμο. Και όλος ο κόσμος ανάβει τις τηλεοράσεις τους... Λέγαμε να σβήσουμε τα φώτα για το πένθος και και και... Εγώ θα έλεγα να σβήσουμε τις τηλεοράσεις. Ολοι μαζί. Αν και είναι μάλλον αργά πλέον.

Το πιο σημαντικό είναι αυτό που θα πει η τηλεόραση. Βάζεις το ραδιόφωνο και την ίδια μαλακία θ’ ακούσεις. Θ’ ακούσεις για εγκλήματα και χυδαίες πολιτικές «αναλύσεις». Καμία ουσιαστική πολιτιστική είδηση δεν υπάρχει. Καμία. Λες και ο πολιτισμός δεν είναι απαραίτητο ανθρώπινο συστατικό επιβίωσης.

Πλέον ασχολούμαι πολύ με την ελληνική αρχαιότητα. Γιατί από εκεί ξεκίνησαν τα πάντα. Και εκεί ξεκίνησε επιπλέον και η αντίστροφη διαδικασία, από την οποία δεν έχουμε γυρίσει ποτέ πίσω: ο αρχαίος, ο προ-κλασικός Ελληνας δεν ήθελε να γνωρίσει τη φύση για να την ελέγξει. Από την κλασική αρχαιότητα και μετά αυτό άλλαξε. Για να φτάσουμε στο «η γνώση είναι δύναμη» του Μπέικον, ο οποίος σε μια φράση είπε τη μεγάλη αλήθεια θέτοντας τα θεμέλια της κατρακύλας μας. Αυτή η φράση, που θεωρείται η «έξοδος» από τον ευρωπαϊκό μεσαίωνα, είναι ουσιαστικά η «είσοδος» στο τέλος μας. Η γνώση είναι δύναμη του ανθρώπου πάνω στη φύση - αυτό εννοούσε ο Μπέικον. Εμείς έχουμε μπερδέψει το τι σημαίνει «είμαι ελεύθερος». Νομίζουμε πως αυτό σημαίνει: α) ιδιοκτησία με κάθε κόστος (ο Λοκ τα πρωτοείπε αυτά, όταν συνέδεσε την ελευθερία με την ιδιοκτησία), β) καμία ευθύνη καμίας πράξης και γ) πλήρης ατομικότητα. Κάνω ένα μάθημα στη Νομική Σχολή στο Σαντιάγο που λέγεται «Η δημοκρατία και η γέννηση της τραγωδίας». Και πάντα ξεκινάω ρωτώντας τους φοιτητές: Για σας τι είναι η ελευθερία; Το τι ακούω δε λέγεται!

Για μένα ελευθερία δεν υπάρχει. Υπάρχει ένας αρμονικός τρόπος να ζούμε μεταξύ μας, με σεβασμό στη φύση και στα υπόλοιπα όντα του πλανήτη, και μέσα σε αυτή τη συνύπαρξη υπάρχουν κάποια περιθώρια ατομικής ελευθερίας, η οποία όμως δεν συνδέεται ούτε με την ιδιοκτησία ούτε με την ύλη. Συνδέεται με την πνευματικότητα. Και με μόνο σκοπό την αρμονική συνύπαρξη: αυτός είναι ο σκοπός της ελευθερίας. Και όχι αυτό που είπε ο Τζον Λοκ, πως όσο περισσότερο ελεύθερος θέλεις να είσαι, τόσο περισσότερη ιδιοκτησία χρειάζεται να αποκτήσεις. Αυτή είναι η παγίδα - δεν έχουμε ξεφύγει από αυτό... Για μένα το «είμαι ελεύθερος» σημαίνει «ζω αρμονικά με όλους και όλα». Η ελευθερία για τους αρχαίους Ελληνες ήταν χρέος και όχι δικαίωμα! Ακριβώς γιατί κάθε πράξη σου λογοδοτείται: ελευθερία σημαίνει «δίνω λόγο για όσα κάνω» και όχι «δεν δίνω λογαριασμό σε κανέναν»!

[email protected]