Ζωή σαν αλυσίδα από καταρρεύσεις και ελπίδες

Η Αλκη Ζέη γεμάτη νιάτα, ομορφιά και ένα βλέμμα που πετάει σπίθες σε μεγάλες ασπρόμαυρες φωτογραφίες: με τον σύντροφο της ζωής της, θεατρικό συγγραφέα και σκηνοθέτη Γιώργο Σεβαστίκογλου, με τα παιδιά της, την Ειρήνη και τον Πέτρο αγκαλιά, με τη Διδώ Σωτηρίου, τον Γιάννη Ρίτσο, τη Μελίνα Μερκούρη, τον Τίτο Πατρίκιο, τον Μάνο Κατράκη, τον Γιώργο Χειμωνά, αλλά και με τον Κάρολο Παπούλια που ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας το 2015 της απονέμει τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Τιμής.

Η μακρόχρονη πορεία της σε έναν αφαιρετικό χάρτη με κόκκινες κουκκίδες να «φωτίζουν» τους τόπους μιας ζωής μυθιστορηματικής: από την Αθήνα, όπου γεννήθηκε, στη Σάμο, τον παράδεισο της παιδικής της ηλικίας, ως τη Ρώμη, το Παρίσι, την Τασκένδη, τη Μόσχα -τις πόλεις της εξορίας- και πάλι πίσω στην Ελλάδα.

Εκατό χρόνια από τη γέννησή της και τρία από τον θάνατό της (1923-2020) «Ο μεγάλος περίπατος της Αλκης» συνεχίζεται στο Μουσείο Μπενάκη στην οδό Πειραιώς, στην έκθεση που εγκαινιάστηκε σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού στο πλαίσιο του «Λογοτεχνικού Ετους 2023 Αλκη Ζέη» αποκαλύπτοντας τα έργα και τις ημέρες της πολυαγαπημένης συγγραφέως, τους ανθρώπους που συνάντησε και την εμπλοκή τους με την Ιστορία, τους τόπους όπου έζησε, τα γεγονότα που συνέτειναν ώστε να κυοφορηθούν τα έργα της και όλα όσα εκεί μνημονεύονται.

«Από τα μικρά μου χρόνια ώς σήμερα, ας μην πω με ακρίβεια πόσα είναι γιατί θα τρομάξω κι εγώ η ίδια, έζησα έναν πόλεμο, δύο εμφύλιους πολέμους, δύο δικτατορίες και δύο προσφυγιές. Δεν τα έζησα σαν απλός παρατηρητής, αλλά παίρνοντας ενεργό μέρος κάθε φορά κι έτσι και να ήθελα δεν θα μπορούσε το συγγραφικό μου έργο να μην επηρεαστεί από τα γεγονότα αυτά που συγκλόνισαν τον τόπο μας. Αθελά μου η ζωή μου μπλέχτηκε μέσα στην Ιστορία κι έγινα κι εγώ ένα κομμάτι της. Το συγγραφικό μου έργο λοιπόν, θέλω δεν θέλω, είναι γεμάτο Ιστορία…» έχει πει η Αλκη Ζέη.

Πολυγραφότατη, πολυμεταφρασμένη, τιμημένη με πλήθος διακρίσεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, σταθερή, σχεδόν εμβληματική αξία στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, κατέχει θέση ιδιαίτερη στις καρδιές πολλών γενεών αναγνωστών όλων των ηλικιών, συνεισφέροντας στη δημιουργία αναγνωστικού ήθους και στη διάδοση της φιλαναγνωσίας.

Η έκθεση (επιμέλεια: Σίσσυ Παπαθανασίου, σχεδιασμός: Μαρία Στέφωση), ελκυστική και για τις μικρές ηλικίες, εξελίσσεται σαν ένας ωραίος περίπατος με εργοβιογραφική περιήγηση που μας ενημερώνει για τις περιόδους της ζωής και του έργου της Αλκης Ζέη με τη βοήθεια αρχειακού υλικού, κειμένων, φωτογραφιών και ντοκουμέντων.

Πάνω σε έναν τοίχο έχουν τοποθετεί κλεισμένα μέσα σε πλεξιγκλάς τα πολυδιαβασμένα βιβλία της («Το καπλάνι της βιτρίνας», «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου», «Κοντά στις ράγες», «Ο θείος Πλάτων», «Μία Κυριακή του Απρίλη», «Τα παπούτσια του Αννίβα», «Η μωβ ομπρέλα», «Πόσο θα ζήσεις ακόμα, γιαγιά;» κ.α.) μαζί με αποσπάσματα από το περιεχόμενό τους, ενώ οι εικονογραφημένοι ήρωες γεμάτοι χρώματα κυκλοφορούν στις επιφάνειες και στο πάτωμα.

Ενας ακόμα τοίχος καλύπτεται με εξώφυλλα από τα μεταφρασμένα σε πολλές γλώσσες βιβλία της, καθώς η Αλκη Ζέη θεωρείται «πρέσβειρα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό και, υπό αυτή την έννοια, είναι συγγραφέας-πολίτης του κόσμου». Σε περίοπτη θέση φωτογραφίες από θεατρικές παραστάσεις που βασίστηκαν στα δημοφιλή και διαχρονικά έργα της. Και σε κίτρινο φόντο ένα μικρό κομψό σεκρετέρ με μερικά παιχνίδια και τα περίφημα μολύβια της Φάμπερ Νο2 που δεν αποχωριζόταν, με τα οποία έγραψε και τη συναρπαστική αυτοβιογραφία της «Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο» (εκδ. Μεταίχμιο, 2013). Οι επισκέπτες μπορούν να δουν και το εξαιρετικά ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ του 2017 «Ο μεγάλος περίπατος της Αλκης» σε σενάριο του γιου της Πέτρου Σεβαστίκογλου και της Μαργαρίτας Μαντά που το σκηνοθετεί.

«Η Αλκη Ζέη πέτυχε με το έργο της να εγγράψει τις ιδιωτικές προκρίσεις και στάσεις ζωής, τους πόθους και τα πάθη των ανθρώπων-ηρώων της, στο πλαίσιο της Ιστορίας, της οποίας κρίσιμα συμβάντα, γεγονότα και στιγμές κατά τον “σύντομο 20ό αιώνα” ρυθμίζουν τον βηματισμό των πρωταγωνιστών στα βιβλία της σε κρίσιμους καιρούς στη χώρα μας και στην Ευρώπη γενικότερα» διαβάζουμε στην εισαγωγή της έκθεσης και αμέσως μετά ξεδιπλώνονται οι σταθμοί της ζωής της:

Η γέννησή της στην οδό Κέας στην πλατεία Κολιάτσου, τα παιδικά χρόνια μαζί με τον παππού και την αδελφή της Λενούλα στη Σάμο, τον παράδεισο της παιδικής ηλικίας της που κατέγραψε στο πρώτο και διασημότερο βιβλίο της, «Το καπλάνι της βιτρίνας». Η γνωριμία της το 1939 με τη Διδώ Σωτηρίου, που έγινε γυναίκα του θείου της Πλάτωνα και την επηρέασε σημαντικά σε σχέση με τη θέση της γυναίκας και τις κοινωνικές ανισότητες, ενώ αργότερα, το 1941, φιλοξενούσε στο σπίτι τους μία από τις πρώτες αντιστασιακές γυναικείες ομάδες του ΕΑΜ.

Η έκθεση, ελκυστική και για τις μικρές ηλικίες, εξελίσσεται σαν ένας ωραίος περίπατος

Ο γάμος της με τον Γιώργο Σεβαστίκογλου το 1944 και η επιθυμία τους να φύγουν με το ελπιδοφόρο πλοίο «Ματαρόα» για τη Γαλλία, αλλά τα σχέδια ματαιώνονται γιατί το ΚΚΕ απαιτεί από τον Σεβαστίκογλου να μείνει στην Ελλάδα και να αναλάβει το «Θέατρο του Λαού» στη Λάρισα. Η λιποταξία του το 1948 όταν καλείται να στρατευτεί για τη Μακρόνησο, η εξορία της στη Χίο και μετά στη Ρώμη, στο Παρίσι και η επανένωσή τους στην Τασκένδη το 1954. Εκεί γεννήθηκε έναν χρόνο μετά η κόρη τους Ειρήνη και το 1959 ο γιος τους Πέτρος στη Μόσχα, όπου ο Σεβαστίκογλου πήγε με υποτροφία για μεταπτυχιακές σπουδές. «Κι όμως πιστεύαμε εκείνο τον καιρό» γράφει η Αλκη Ζέη.

«Τι ευτυχία νιώθαμε να τρέχουμε στους χιονισμένους δρόμους της Μόσχας, να πάμε στην παρέλαση για την επέτειο της Οχτωβριανής επανάστασης: Μία χρονιά ήτανε κι ο Δεσποτίδης εκεί, που το είχε σκάσει απ’ το νοσοκομείο όπου θεραπευότανε, για να μπλεχτεί ανάμεσα στον κόσμο που σήκωνε τις γροθιές του και τραγουδούσε επαναστατικά τραγούδια. Και άλλη φορά πάλι, όταν λίγο λίγο δίνονταν κάποιες ελευθερίες, κι ο Γεφτουσένκο μπορούσε να απαγγείλει στην πλατεία Μαγιακόφσκι όσα ποιήματά του ήθελε χωρίς λογοκρισία, εμείς προσπαθούσαμε να διασχίσουμε τα πλήθη για να τον απολαύσουμε από κοντά. Μαζί μας κι ο Εμπειρίκος, που είχε έρθει εκείνες τις μέρες στη Μόσχα κι ήξερε άπταιστα τα Ρωσσικά».

Το 1964 η Αλκη Ζέη καταφέρνει να πάρει και πάλι την ελληνική υπηκοότητα και επιστρέφει με τα παιδιά της στην Ελλάδα. «Οι δυσκολίες ήταν αρκετές. Πρώτα πρώτα, να πάρουμε την υπηκοότητα που εγώ δεν ήξερα καν ότι μου την είχαν αφαιρέσει. Επειτα βρήκαμε τους περισσότερους γνωστούς μας τακτοποιημένους. Είχαν το σπίτι τους, το αυτοκίνητό τους... Εμείς ερχόμασταν, κατά κάποιο τρόπο ως οι φτωχοί συγγενείς...» αναφέρει.

Με τη δικτατορία των συνταγματαρχών ξανά στον δρόμο της εξορίας, για το Παρίσι αυτή τη φορά. Στενοί φίλοι της εκείνη την εποχή ήταν ο Ροβήρος Μανθούλης, η Μελίνα Μερκούρη και ο Ζυλ Ντασσέν -μάλιστα η ίδια εμφανίζεται ως κομπάρσος στην ταινία του «Υπόσχεση την αυγή». Στο Παρίσι έγραψε τον «Μεγάλο περίπατο του Πέτρου», αλλά δεν ήταν όλα εύκολα: «Εκεί, εκτός απ’ το ότι είχαμε τις δυσκολίες μας τις οικονομικές, ήμασταν ζουρλαμένοι. Πρώτα με την Αντίσταση, μετά με τη διάσπαση του κόμματος -όλο τρέχαμε. Τρέχαμε μαζί με τη Μελίνα εναντίον της χούντας. Συνδεθήκαμε πολύ με τη Μελίνα στο Παρίσι. Ηταν μια Ελληνίδα σταρ -ούτε που φανταζόμουν πως θα μπορούσε να είναι ένας τόσο διαφορετικός άνθρωπος» .

Οριστικά στην Αθήνα η οικογένεια εγκαταστάθηκε το 1981 και «τότε πια άρχισα να γράφω πολύ πιο τακτικά, να πηγαίνω σε σχολεία, να έρχομαι σε επαφή» είχε πει η σπουδαία συγγραφέας. «Αν διάλεξα να γράψω για παιδιά, είναι γιατί θέλησα να αποτυπώσω όσα σημαντικά έζησε η γενιά μου, που φοβάμαι μην ξεχαστούν όταν θα έχουμε φύγει εμείς».

Η Αλκη Ζέη έφυγε ήρεμη έχοντας δίπλα τα παιδιά της, πλήρης ημερών, γεμάτη διακρίσεις, σε ηλικία 97 ετών, στις 27 Φεβρουαρίου 2020 και στην τελευταία κατοικία της, όπου αναπαύεται με τον σύζυγό της, τη συνόδευσε σύμφωνα με την επιθυμία της το τραγούδι του Μάνου Χατζιδάκι «Τα παιδιά κάτω στον κάμπο», το οποίο την είχε μαγέψει όταν το άκουσε το 1945 για πρώτη φορά στην παράσταση «Το καλοκαίρι θα θερίσουμε» που είχε σκηνοθετήσει ο Γιώργος Σεβαστίκογλου.

«Με την παραδειγματική διαδρομή της ζωής της, το φρόνημά της, τη γραφή της, τις λεπταίσθητες παρατηρήσεις και επισημάνσεις της αφηγηματικώ τω τρόπω, τις δημόσιες παρεμβάσεις της, παρέμεινε ενεργή μέχρι τέλους, συνομιλώντας τακτικά με τους αναγνώστες της, μικρούς και μεγάλους» τονίζουν οι διοργανωτές της έκθεσης. Η Αλκη Ζέη έζησε «μια αλυσίδα από καταρρεύσεις και απογοητεύσεις και ελπίδες και νέα πίστη και νέες πραγματικότητες», όπως επισημαίνει ο Τίτος Πατρίκιος στο ντοκιμαντέρ «Ο μεγάλος περίπατος της Αλκης». Διατηρώντας πάντα, μέχρι το τέλος, «τα χαρακτηριστικά του αριστερού ανθρώπου», όπως παραδέχτηκε η ίδια.

📌 «Αλκη Ζέη 1923-2020. Ο μεγάλος περίπατος της Αλκης», μέχρι 30 Απριλίου. Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138, τηλ. 210-3453111 / www.benaki.org