Ο ριζοσπάστης Καζαντζάκης και ο «κομμουνιστής» Αγιος Φραγκίσκος

Πίστευε ο Νίκος Καζαντζάκης σε μια υπέρτατη δύναμη; Πώς φανταζόταν τον Θεό ο ριζοσπάστης συγγραφέας, που ερεύνησε πολλές θρησκείες, ιδεολογίες και φιλοσοφικά κείμενα, ενώ στον τάφο του χαράχτηκε, όπως επιθυμούσε ο ίδιος, το περίφημο «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος»;

Σε ένα από τα πολυσυζητημένα έργα του, τον «Φτωχούλη του Θεού», που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1954, τρία χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο Καζαντζάκης φέρνει τον Θεό στα μέτρα του ανθρώπου και ιχνηλατεί τον δρόμο του ανήφορου, από τον ουρανό προς τη γη, που εντέλει οδηγεί στην ελευθερία, επιτελώντας έτσι το ανώτατο χρέος του ανθρώπου, ανώτερο κι από την ηθική κι από την αλήθεια κι από την ωραιότητα: να μετουσιώνει την ύλη που του εμπιστεύτηκε ο Θεός και να την κάνει πνεύμα.

«Ο φτωχούλης του Θεού» εμπλουτίζει τη νέα σειρά των εκδόσεων «Διόπτρα» για τον κορυφαίο συγγραφέα, με ειδικά σχεδιασμένο εξώφυλλο και γραμματοσειρά, εισαγωγικό κείμενο και επίμετρο, προσφέροντας περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το ίδιο το έργο και την εποχή στην οποία γράφτηκε.

Σε αυτήν τη μυθιστορηματική βιογραφία για τον Αγιο Φραγκίσκο αφηγητής είναι ο φράτε Λεόνε, ένας ταπεινός ζητιάνος που περιπλανιέται στον κόσμο ζητώντας τον Θεό. Οταν φτάνει στην Ασίζη, συναντά τον Φραγκίσκο, ένα πλούσιο αρχοντόπουλο που βασανίζεται από παρόμοιες αναζητήσεις. Ο Φραγκίσκος πιστεύει ότι μέσα από τον Λεόνε τού μιλά ο Θεός. Εγκαταλείπει, λοιπόν, την πλούσια ζωή του, συγκρούεται με τον πατέρα του και, ακολουθώντας τις θεϊκές επιταγές, βγαίνει στον κόσμο για να κηρύξει την αγάπη, το ιδανικό της πενίας και την απάρνηση των υλικών αγαθών. Ο Λεόνε τον ακολουθεί και του συμπαραστέκεται μέχρι τον θάνατό του.

Ο Καζαντζάκης αναφέρεται στον Αγιο Φραγκίσκο πολύ πριν γράψει το μυθιστόρημα, σε άλλα του γραπτά καθώς και σε επιστολές προς τη σύζυγό του Γαλάτεια, από το καλοκαίρι του 1922 μέχρι το 1924, όπου μάλιστα αφηγείται λεπτομέρειες της επίσκεψης και διαμονής του στην Ασίζη, όπως σημειώνει στον πρόλογο της νέας έκδοσης ο Χ.-Δ. Γουνελάς, τέως αναπληρωτής καθηγητής στον Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών.

Επιπλέον, αναφέρει: «Σε επιστολή στη Γαλάτεια του 1922 επίσης συσχετίζει το σύμπτωμα του ερεθισμού του προσώπου του (ταξιδεύοντας στην Ευρώπη όταν καθόταν απέναντι από μια όμορφη κοπέλα στο τρένο) με την “ασθένεια των ασκητών”, από την οποία υπέφερε και ο Αγιος Φραγκίσκος. Τη συγκεκριμένη αυτή διάγνωση, εξηγεί ο Καζαντζάκης στην ίδια επιστολή, την είχε κάνει ο μαθητής του Freud, ο Stekel, για τον Αγιο Φραγκίσκο και δέχεται ότι πρόκειται για μια ψυχική διαταραχή που εκδηλώνεται στο σώμα. Με αυτήν τη συσχέτιση του εαυτού του με τον Αγιο Φραγκίσκο επιβεβαιώνεται το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του γι’ αυτόν. Μια άλλη αναφορά του Καζαντζάκη στον Αγιο Φραγκίσκο, στην οποία μάλλον συσχετίζει και πάλι τον εαυτό του με αυτόν, είναι όταν λέει στη Γαλάτεια: “Ηταν όλος επιμονή, πείσμα, πεποίθηση [...] Ητανε μέγας, ιδεώδης κομμουνιστής”. Αποκαλεί τον Αγιο Φραγκίσκο “κομμουνιστή” γιατί απαρνείται την ιδιοκτησία και αγωνίζεται με πείσμα για την ισότητα, κι έτσι για έναν λόγο παραπάνω ταυτίζεται μαζί του. Ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του κομμουνιστή κατά περιόδους και, όπως γνωρίζουμε, παραδείγματος χάρη, από το 1925 μέχρι το 1929 επισκέπτεται τη Ρωσία τέσσερις φορές με τον σκοπό να ζήσει εκεί από θαυμασμό για το σοβιετικό σύστημα. Αλλά και αργότερα, το 1945-1946, στρατεύεται ανοιχτά ως κομμουνιστής στην πολύ δυσχερή περίοδο της ελληνικής ιστορίας όσον αφορά την απαγόρευση του κομμουνισμού που οδήγησε σε έναν τραγικό εμφύλιο».

Για τον Χ.-Δ. Γουνελά, στον «Φτωχούλη του Θεού» ο σπουδαίος συγγραφέας «φαίνεται σαν να θέλει να εξομολογηθεί και να πάει κόντρα στις ορθολογικές και περιπετειώδεις αφηγήσεις των μέχρι τότε λογοτεχνικών του γραπτών: ποιητική δημιουργία, μυθιστορήματα και είκοσι ένα συνολικά θεατρικά. Τι άραγε να σκεφτεί κανείς γι’ αυτή την ανοίκεια και εξωπραγματική ζωή που διαλέγει να γράψει ο Καζαντζάκης για έναν θρησκευόμενο όπως είναι ο Αγιος Φραγκίσκος; Είναι ο Καζαντζάκης σε έκσταση ονείρου ή έρχεται να συνοψίσει μια αναζήτηση που τον έχει ταλαιπωρήσει σε όλη του τη ζωή σε σχέση με τη θρησκεία; Η τραγική ζωή του Φραγκίσκου αντικαθρεπτίζει αυτό που ο ίδιος ο Καζαντζάκης θα ήθελε να έχει δοκιμάσει (αν και εν μέρει έχει δοκιμάσει: δηλαδή στέρηση, φτώχεια, διωγμό και αμφισβήτηση), παράλληλα όμως έχει ζήσει μια εγκόσμια ζωή, ό,τι ο Φραγκίσκος είχε απορρίψει».