Ευθύνη

Με την εθνική τραγωδία του σιδηροδρομικού δυστυχήματος στα Τέμπη να ρίχνει τη σκιά της στα δημόσια πράγματα, η λέξη που συμπυκνώνει το πνεύμα των ημερών είναι βέβαια η «ευθύνη». Ποιος έχει την ευθύνη για την εκατόμβη, ποιος την αναλαμβάνει, ποιος την αποποιείται, σε ποιους κατανέμεται, ποιοι είναι οι υπεύθυνοι και ποιοι οι ανεύθυνοι.

Ισως η λέξη «ευθύνη» να είναι όχι απλώς η λέξη-κλειδί των ημερών, αλλά η εννοιολογική λυδία λίθος, που πάνω της δοκιμάζεται η ακεραιότητα των ιθυνόντων στην Ελλάδα διαχρονικά. Αλλωστε, η λέξη είναι αρχαία και ουσιαστικά δημιουργήθηκε για να εκφράσει τη λογοδοσία των δημοσίων αρχόντων για τα πεπραγμένα τους ενώπιον του λαού.

Σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, «ευθύνη» σημαίνει, πρώτον, την υποχρέωση που έχει κανείς να πραγματοποιήσει κάτι, καθώς και να δώσει λόγο γι’ αυτό: μιλάμε για επαγγελματική, κοινωνική, πολιτική, κοινωνική, ηθική, νομική, αστική ή ποινική ευθύνη. Δεύτερον, «ευθύνη» σημαίνει οτιδήποτε αναλαμβάνει κανείς υπεύθυνα: λέμε «μην το κάνεις αυτό, είναι δική μου ευθύνη».

Και τρίτον, η λέξη σημαίνει το σύνολο των συνεπειών που βαρύνει κάποιον εξαιτίας της πλημμελούς τήρησης των καθηκόντων του ή της παράβασης έννομης ή ηθικής αρχής: ενοχή, υπαιτιότητα. Ποιος, ας πούμε, θα αναλάβει την ευθύνη για το πολύνεκρο δυστύχημα;

Η ετυμολογία της λέξης αφηγείται την ιστορία της: η ευθύνη παράγεται από το αρχαίο ρήμα «ευθύνω», που σημαίνει «κατευθύνω, οδηγώ κατευθείαν, ισιώνω» από το επίθετο «ευθύς», δηλαδή «ίσιος». Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τη λέξη ευθύνη και με την κυριολεκτική της σημασία (ίσιωμα, το να κάνεις κάτι ευθύ, να διορθώνεις κάτι), αλλά και με τη μεταφορική, που ήταν η διαχειριστική ευθύνη, ο έλεγχος που ασκούσε η πολιτεία σε αυτούς που είχαν αναλάβει δημόσια αξιώματα.

Αυτή η λογοδοσία/ευθύνη των δημοσίων αρχόντων ήταν, προφανώς, κάτι πολύ σημαντικό για την αρχαία αθηναϊκή κοινωνία – οι «υπεύθυνοι» αξιωματούχοι απολογούνταν στους «ευθύνους», τους δημόσιους ελεγκτές. Αυτός που δεν είχε τέτοια υποχρέωση ήταν ο «ανεύθυνος».

Βαθμηδόν, συμπληρώνει το Λεξικό, η έννοια της ευθύνης επεκτάθηκε σε οτιδήποτε αναλάμβανε κανείς ως καθήκον ή αρμοδιότητα στον δημόσιο ή και ιδιωτικό βίο. Συνέβαινε όμως ο «υπεύθυνος», ο υπόλογος, να ασκήσει πλημμελώς τα καθήκοντά του, άρα να βρεθεί από την πολιτεία ένοχος - από αυτές τις περιπτώσεις η λέξη «υπεύθυνος» προσέλαβε και τη σημασία του ενόχου και -αναλόγως- ο «ανεύθυνος» ήταν ο αθώος! Ομως οι λέξεις εξελίχθηκαν σημασιολογικά: σήμερα, ο «υπεύθυνος» είναι και ο υπαίτιος, αυτός που έκανε κάτι κακό, αλλά και ο ευσυνείδητος, αυτός που αναλαμβάνει τις ευθύνες του, ενώ «ανεύθυνο» εννοούμε κυρίως τον αναξιόπιστο, τον ασυνείδητο...

Πράγματι, η ευθύνη είναι μια βαριά λέξη, φορτωμένη με σημαντικές έννοιες. Η εκούσια ανάληψη ευθυνών για μια πράξη κακή, παράνομη, παράτυπη ή ανήθικη γενικώς σπανίζει, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο – μόνο οι τρομοκρατικές (ή επαναστατικές, κατ’ άλλους) οργανώσεις αναλαμβάνουν με προθυμία την ευθύνη των χτυπημάτων τους, αλλά γενικώς στην Ελλάδα ανθεί η ευθυνοφοβία. Κι όσο για τα τραγικά γεγονότα, οι μεγάλες εθνικές καταστροφές είναι ίδιον των εγχωρίων πολιτικών να τις πετάνε στο πρόσωπο των αντιπάλων τους σαν χούφτες λάσπη ή -ακόμα χειρότερα- να τις μοιράζουν στον λαό ακριβοδίκαια: κάθε πολίτης κι ένα μερίδιο «ατομικής ευθύνης»...

Ποιος σε πήρε, ποιος σε πήρε μέσα από τα χέρια μου
και σκοτείνιασε ο κόσμος κι έσβησαν τ’ αστέρια μου
Ποιος σε πήρε, ποιος σε πήρε μέσα από τα χέρια μου
Δώδεκα μήνες συννεφιά
για σένα στέκω στα καρφιά
καρδούλα μου
Ποιος σε πήρε κι έχω χάσει τα δικά σου βήματα
κι έρημος γυρίζω τώρα, γλάρος μες στα κύματα
ποιος σε πήρε κι έχω χάσει τα δικά σου βήματα
Μουσική, στίχοι: Γιώργος Κατσαρός, Ηλίας Λυμπερόπουλος