Τα γραφτά του Σίσυφου

«Παρατήρησα πως πολλοί, προκειμένου να μιλήσουν για τον Καζαντζάκη, ξεκινούν από τον έλεγχο των ιδεών του, άλλοι προσπαθώντας να δώσουν μιαν ερμηνεία στην κοσμοθεωρία του κι’ άλλοι προσπαθώντας να την αρνηθούν. Είναι νομίζω ο καλλίτερος τρόπος για να μη φτάσουν ποτέ στο πραγματικό ενδιαφέρον του συγγραφέα, που ο πανικός του τον οδήγησε σε μιαν ασύγγνωστη τρέλλα: να ξεπεράσει τον χρόνο και τον χώρο, να ξεπεράσει τα ανθρώπινα σύνορα, να δραπετεύσει ακέραιος μες απ’ την ύλη – προς τα πάνω, όπως ένας σπαθάτος, ολόφωτος χορευτής».

Με έναν αξιοπρόσεκτο κολοφώνα, μια, σε πρώτη (διττώς τιμητική) εμφάνιση, καλλιγραφική γραμματοσειρά, σοβαρούς ερευνητές στην επιμέλεια και μεγάλη ικανοποίηση προερχόμενη από την αίγλη με την οποία τις κοσμεί η ανάληψη της αντίστοιχης ευθύνης, παρουσιάζουν οι εκδόσεις Διόπτρα ένα ολόφρεσκο (επειδή και διαχρονικό), ιδιαιτέρως φροντισμένο πνευματικό αντικείμενο, τουτέστιν, το μοναδικό (που παρέμενε) αδημοσίευτο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, γραμμένο στην Αγγλία το 1946, όταν, προσκληθείς από το Βρετανικό Συμβούλιο (και ενώ η Ελλάδα, στην οποία δεν επρόκειτο να επιστρέψει πια παρά ως, ανεπιθύμητος, νεκρός, σπαρασσόταν από τον Εμφύλιο), διεξάγει πολυπληθείς συζητήσεις με σημαντικές/ούς διανοούμενες/ους, τις οποίες σκοπεύει να αξιοποιήσει ως έκκληση για την ίδρυση μιας «Διεθνούς του Πνεύματος», που θα εργαστεί στην κατεύθυνση της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών και της αποκατάστασης των πολιτισμικών συνθηκών, ύστερα από τη φρίκη της πυρηνικής κόλασης.

Οι αιτίες που καταδίκασαν σε πολυετή λήθη το ανά χείρας πεζογράφημα (συνδυασμός μυθοπλασίας, αυτοβιογραφικών στοιχείων, ιστορικών γεγονότων και φιλοσοφικού στοχασμού) σχετίζονται αναμφίβολα με τις αλληλεπικαλύψεις που παρουσιάζει αυτό με προγενέστερα και μεταγενέστερα έργα τού παγκοσμίου φήμης συγγραφέα.

Στα πρώτα, ανήκει το «Ταξιδεύοντας: Αγγλία», το οποίο αναπαράγεται σε μεγάλο βαθμό στο (επονομαζόμενο «Αγγλία») δεύτερο μέρος του «Ανήφορου» (έστω με αντιμεταθέσεις και αλλαγές), ενώ στα δεύτερα συμπεριλαμβάνεται, αφενός, το μυθιστόρημα «Ο Καπετάν Μιχάλης» (όπου αναπαράγονται συγκεκριμένα μέρη τού, επονομαζόμενου «Κρήτη», πρώτου μέρους τού «Ανήφορου», μετατοπισμένα, όμως, χρονικά από την γερμανική αντίσταση στον Κρητικό πόλεμο του 1889) και, αφετέρου, η μυθιστορηματική αυτοβιογραφία (εκδοθείσα μετά τον θάνατο του μεγάλου Κρητικού) «Αναφορά στον Γκρέκο» (η οποία συναντά τον «Ανήφορο» –με κοινή πηγή άντλησης την ίδια τη ζωή του συγγραφέα– τόσο στα πρώτα κεφάλαια όσο και στο, επονομαζόμενο «Μοναξιά», τρίτο μέρος του· αντίστοιχη «συνάντηση», σε ό,τι αφορά την, αποκαλούμενη ως «η αρρώστια των ασκητών», δερματική πάθηση υφίσταται και με το, κοντινό χρονικά (1948), μυθιστόρημα «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται»).

Εξόχως σημαντική –καθώς τεκμηριώνει τη χρήση της λέξης «ανήφορος» ως «αποστάγματος» της φιλοσοφίας του– κρίνεται η πρόθεση του Νίκου Καζαντζάκη να ενσωματώσει ως κατακλείδα τού «Ανήφορου» ολόκληρο το κείμενο της «Ασκητικής», παρουσιαζόμενης εντός του μυθιστορήματος ως το κατασταλαγμένο Οραμα (του «πρωταγωνιστή» Κοσμά) για την ανθρωπότητα, ως η «πνεματική εξομολόγηση» και το «μετακομμουνιστικό Πιστεύω» του, «στερεωμένο με λέξες». Διότι, στην προτελευταία σελίδα της «Ασκητικής», η οποία, με τα λόγια του Νικηφόρου Βρεττάκου (στο ανεκτίμητο βιβλίο του «Νίκος Καζαντζάκης.

Η αγωνία του και το έργο του» – από εκεί και το αρχικό εδώ παράθεμα), αποτελεί, εντός του συνόλου τής πνευματικής δημιουργίας τού Νίκου Καζαντζάκη, «τον κυριότερο κρίκο στην αλυσσίδα της κοσμολογίας που γεννήθηκε μέσα στον μηδενισμό του», ο συγγραφέας απευθύνει στο πανανθρώπινο «Εσύ» τα ακόλουθα (πριν καταγράψει εξ ολοκλήρου με κεφαλαία το «ΠΙΣΤΕΥΩ» του): «Καθένας, ανεβαίνοντας απάνω από τη δική του κεφαλή, ξεφεύγει από το μικρό, όλο απορίες μυαλό του. Μέσα στη βαθιά Σιγή, όρθιος, άφοβος, πονώντας και παίζοντας, ανεβαίνοντας ακατάπαυτα από κορυφή σε κορυφή, ξέροντας πως το ύψος δεν έχει τελειωμό, τραγούδα, κρεμάμενος στην άβυσσο, το μαγικό τούτο περήφανο ξόρκι: ΠΙΣΤΕΥΩ Σ’ ΕΝΑ ΘΕΟ, ΑΚΡΙΤΑ, ΔΙΓΕΝΗ, ΣΤΡΑΤΕΥΟΜΕΝΟ, ΠΑΣΧΟΝΤΑ […]».

Με τέτοιον τρόπο πάσχων και στρατευμένος αμετάκλητα στην πνευματική δημιουργία έζησε ο ίδιος ο Νίκος Καζαντζάκης, ενταγμένος, παράλληλα, σύμφωνα και με τον (διαφωνούντα, παρεμπιπτόντως, σε πολλά μαζί του) Νικηφόρο Βρεττάκο, στην ίδια τροχιά με διανοητές όπως ο Τζοβάνι Παπίνι, ο Τ. Σ. Ελιοτ, ο Κάφκα, ο Ντοστογέφσκι, ο Χάιντεγκερ, ο Σαρτρ, ο Καμί, που οδηγήθηκαν από διάφορους δρόμους στην αναζήτηση μιας καινούργιας μεταφυσικής και, ταυτόχρονα, μαχόμενος ώστε «το ούρλιαγμά του μέσα στην άβυσσο» να γίνει «μια κραυγή χωρίς λαρύγγι»· η ύλη να γίνει πνεύμα.

Ο μελετητής, μείζων ποιητής και πεζογράφος ο ίδιος, Νικηφόρος Βρεττάκος εκτίμησε και θαύμασε βαθιά την ψυχική-ηθική ποιότητα του Κρητικού, ενώ υποκλίθηκε με δέος μπροστά στη σισύφεια προσπάθειά του («Στάθηκε ένα είδος Σισύφου. Τα γραφτά του ήταν ο βράχος του. […] Περίπτωση ίσως ανεπανάληπτη») «ν’ ανεβάσει την Πέτρα και να την κρατήσει στην κορφή», εργαζόμενος προς τούτο με καταπληκτική ταχύτητα και μοναδική μανία (για τον «Ανήφορο», εν προκειμένω, η Ελλη Λαμπρίδη έγραφε στον Αγγελο Σικελιανό: «ανέλαβα να μεταφράσω ένα βιβλίο που έγραψε ο Καζαντζάκης άψε σβήσε όσο ήταν εδώ»).

Εργο με σαφέστατα αντιπολεμικό χαρακτήρα και έντονα πολιτικό μήνυμα, «Ο Ανήφορος» του (φιλοδοξούντος –πλην ματαίως· ας όψονται– σε ένα Βραβείο Νόμπελ, απονεμηθησόμενο από κοινού στον ίδιο και τον Αγγελο Σικελιανό) Νίκου Καζαντζάκη, δηλώνει πλέον από εφέτος την αναντίρρητη παρουσία του και προσφέρεται, θρεπτική πνευματική τροφή, στο αναγνωστικό (επαγγελματικό ή μη) κοινό.

Λαμπρή, ελπιδοφόρα ευκαιρία να αναθερμανθεί, εάν τυχόν έχει κάπως καταλαγιάσει, η επιθυμία της επαφής με την, αναμφισβήτητου βάρους, καζαντζακική διάνοια, που ως φαινόμενο καθεαυτό «τάραξε την ανθρώπινη σκέψη κινώντας τον κλυδωνισμό της από το ατομικό παρόν ώς την εποχή των απολιθωμάτων»!