«Οφείλουμε να βοηθήσουμε τη διαφορετικότητα»

Εκείνος είναι ο πιο πολυσυζητημένος θεατρικός σκηνοθέτης της σεζόν. Ανήσυχος, ασταμάτητος, πολύ νέος, με δηλωμένη έφεση στον ποιητικό, παράδοξο ρεαλισμό και το γκροτέσκο κι εσχάτως καλλιτεχνικός διευθυντής της Πειραματικής Σκηνής Νέων Δημιουργών του Εθνικού Θεάτρου.

Η παράσταση που ετοιμάζει -η πέμπτη με την υπογραφή του τελευταία- είναι εκείνη για την οποία δοκιμάστηκαν τα αντανακλαστικά της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και άνοιξε ένας αιχμηρός αλλά χρήσιμος διάλογος για την ορατότητα των τρανς και της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας στην Ελλάδα.

Ο Γιώργος Κουτλής, σκηνοθέτης μερικών από τις πιο επιτυχημένες παραστάσεις των τελευταίων ετών (για τον «Ανθρωπο απ’ το Παντόλσκ» στο Εθνικό Θέατρο και το «Ο σκύλος, η νύχτα και το μαχαίρι» στο Φεστιβάλ Αθηνών δεν έβρισκες εισιτήριο ούτε για δείγμα, ενώ αυτό που συμβαίνει πια με τους «Παίκτες» αγγίζει τα όρια του παροξυσμού) αναμετριέται με τη συγκλονιστική και πολυβραβευμένη ταινία «Στρέλλα» του Πάνου Χ. Κούτρα.

Η ταινία-σταθμός του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου γίνεται όπερα δωματίου μετά από ανάθεση στον συνθέτη Μιχάλη Παρασκάκη και κάνει πρεμιέρα στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ την 1η Φεβρουαρίου. Τον ρόλο της Στρέλλας, μετά τις αναβολές και παλινωδίες, θα ερμηνεύσει η διεμφυλική καλλιτέχνις Λέττα Κάππα, στην πρώτη της εμφάνιση στο λυρικό θέατρο. Το λιμπρέτο είναι της Αλεξάνδρας Κ*, η μουσική διεύθυνση του Κωνσταντίνου Τερζάκη.

Απόφοιτος της Δραματικής του Ωδείου Αθηνών και του Τμήματος Σκηνοθεσίας του Ρωσικού Ινστιτούτου Θεατρικής Τέχνης Μόσχας ο Γιώργος Κουτλής ξεκίνησε να σπουδάζει Νομική (προερχόμενος από οικογένεια δικηγόρων, ήταν η μόνη του επιλογή στο μηχανογραφικό) αλλά γρήγορα συνειδητοποίησε πως το σκάει από το Πανεπιστήμιο για να παρακολουθεί σεμινάρια υποκριτικής και να δοκιμάζεται ως ηθοποιός σε ερασιτεχνικές ομάδες.

Προσγειωμένος και συγκρατημένος, εξαντλημένος από την κόπωση των αλλεπάλληλων προβών κι εξαφανισμένος από τους φίλους του, ο νεαρός σκηνοθέτης δηλώνει μανιακός με τον κινηματογράφο (δεν υπάρχει ταινία ή τηλεοπτική σειρά που να μη βλέπει), τρελαίνεται να ανακαλύπτει νέα έργα, έχει τελευταία ερωτευτεί τον Τσέχοφ, ονειρεύεται τη στιγμή που θα ριχτεί ξανά στο διάβασμα και παραδέχεται πως το ανεκπλήρωτο όνειρό του είναι το σινεμά.

«Χρειάζομαι επειγόντως χρόνο για διάβασμα. Ο καθηγητής μου στη σχολή μού έλεγε ότι πρέπει να έχω πάντα ένα portfolio με τα έργα που θέλω να κάνω. Αυτή τη στιγμή το portfolio έχει σχεδόν αδειάσει. Αυτά που ήθελα να σκηνοθετήσω τα έχετε ήδη παρακολουθήσει. Σιγά-σιγά θέλω μέσα στα επόμενα χρόνια να πάρω κι άλλα ρίσκα», μας λέει.

Μήπως όμως κι η μεταφορά της «Στρέλλας» στο λυρικό θέατρο δεν είναι ρίσκο; «Η “Στρέλλα” μού φαίνεται προφανής επιλογή να γίνει όπερα. Εχει μεγέθη και στοιχεία οικεία στις μεγάλες όπερες και τραγωδίες. Αυτά που συμβαίνουν σ’ αυτούς τους ανθρώπους δεν χωράνε σε λέξεις, έχουν ανάγκη το τραγούδι για να μπορέσουν να εκτονώσουν τα μεγάλα συναισθήματα που βιώνουν. Η ιεραρχία στην παράστασή μας είναι: συνθέτης, μαέστρος, λιμπρετίστας και μετά εγώ. Ο Μιχάλης [Παρασκάκης] μεταβολίζει ό,τι εισέπραξε από τη “Στρέλλα” σε ήχο, συναίσθημα, ηχητική εμπειρία».

● Η παράσταση ξεκίνησε στραβά. Ο χειρισμός της Λυρικής Σκηνής και το πισωγύρισμα στο θέμα του πρωταγωνιστή πώς σου φάνηκε;

Νομίζω ήταν ο μόνος που θα μπορούσε να γίνει για να πραγματοποιηθεί η παράσταση στην ώρα που είχε προγραμματιστεί και να γίνει σωστά. Δηλαδή με τρεις διεμφυλικές ερμηνεύτριες και μία διεμφυλική χορογράφο.

● Οταν ανέλαβες την παραγωγή υπήρχαν αυτές οι προϋποθέσεις;

Υπήρχε ο συνθέτης, η λιμπρετίστα και μια πρόταση για πρωταγωνιστή. Οταν προέκυψε η ερώτηση «γιατί τον κεντρικό ρόλο δεν τον ερμηνεύει διεμφυλική πρωταγωνίστρια;» η απάντηση ήταν ότι δεν υπάρχει κάποιος να ανταποκρίνεται στις μουσικές απαιτήσεις του ρόλου. Βέβαια, η πρότασή μου για ακρόαση για διεμφυλικές ερμηνεύτριες στους υπόλοιπους ρόλους έγινε αμέσως δεκτή. Θεωρούσα πως το να πραγματοποιηθεί μια τόσο τολμηρή παράσταση σε έναν δημόσιο οργανισμό όπως η Λυρική (νομίζω για πρώτη φορά θα γινόταν ακρόαση από δημόσιο οργανισμό για διεμφυλικά άτομα) ήταν ένα τεράστιο βήμα.

● Θεωρείς πως υποκύψατε σε φωνές που δεν σχετίζονται με την τέχνη;

Η τέχνη σχετίζεται με την κοινωνία και δεν μπορείς να αφήσεις εκτός τα κοινωνικά ζητήματα σε ένα καλλιτεχνικό έργο. Κάθε παράσταση γίνεται για κοινό. Είναι ένας δημόσιος διάλογος κι αν από αυτόν αποκλείεται ένα συγκεκριμένο κοινωνικό σύνολο τότε υπάρχει κάτι βαθιά προβληματικό. Πάντως το γεγονός ότι άνοιξε μια κουβέντα, που μέχρι σήμερα γινόταν στο περιθώριο, αποδεικνύει πόσο σημαντικό ήταν ότι επιλέχθηκε αυτό το έργο. Εχω καθαρή τη συνείδησή μου. Κι αν υπάρχει κάτι που μου μένει από αυτή την περιπέτεια είναι ότι όλοι εκπαιδευόμαστε και μαθαίνουμε, αρκεί να έχουμε ανοιχτά αυτιά.

● Συμφωνείς ότι οι άνθρωποι στο θέατρο δεν μπορούν να ερμηνεύουν τους εαυτούς τους;

Κανείς δεν λέει κάτι διαφορετικό. Απλώς ξεχνάμε ότι δεν ξεκινάμε όλοι από το ίδιο σημείο. Εχουμε πολύ δρόμο ακόμη ώστε η κοινωνία να φτάσει να μην έχει μέλη της στο περιθώριο και να μην υπάρχουν κοινότητες αποκλεισμένες από την εκπαίδευση, την κοινωνία, τη ζωή. Ισως χρειαστούν 200 χρόνια αλλά κάποτε θα συμβεί.

Μέχρι τότε όμως οφείλουν οι παραστάσεις να είναι συμπεριληπτικές (ειδικά αυτές ενός δημόσιου οργανισμού) ώστε να πάρουν ευκαιρίες και θάρρος οι περιθωριοποιημένοι συνάνθρωποί μας. Ειλικρινά θα ήθελα κάποιο διεμφυλικό άτομο, μετά τη «Στρέλλα», να βρει την τόλμη και να πάει για παράδειγμα σε μια δραματική σχολή, να πει ότι «Αφού τα κατάφεραν αυτοί οι άνθρωποι, θα τα καταφέρω και εγώ». Κανείς δεν λέει ότι ο καθένας πρέπει να μεταφέρει στη σκηνή αποκλειστικά το βίωμά του, αλλά μέχρι να σταματήσει η κοινωνία να περιθωριοποιεί τις μειονότητες, οφείλουμε να βοηθήσουμε τη διαφορετικότητα.

● Ο τρόπος που η πολιτική ορθότητα καθορίζει πια εν πολλοίς την τέχνη σάς βρίσκει σύμφωνο;

Καταλαβαίνω ότι υπάρχουν ακραίες φωνές, όπως υπήρχαν πάντα όταν προκύπτει η ανάγκη να αλλάξουμε το κατεστημένο ή κάτι κακώς παγιωμένο. Αλλά δεν μπορεί να ταυτίζεται η πολιτική ορθότητα με κάποιες ακραίες εκφάνσεις της. Για να υπάρξει αλλαγή χρειάζονται διάφορες συνιστώσες και ίσως κάποιες θα είναι και υπερβολικές. Το σημαντικό είναι να πραγματοποιηθεί η κοινωνική αλλαγή που θα οδηγήσει σε μια κοινωνία δικαίου για όλα τα μέλη της. Χρειάζεται ψυχραιμία και ειδικά από όσους βρισκόμαστε σε πιο προνομιακή θέση.

● Δεν ευνουχίζεται έτσι η δημιουργία;

Η πολιτική ορθότητα εμπεριέχει πολλούς κινδύνους και προφανώς στις ακραίες της εκδοχές έχει άγρια επιθετικότητα κι οδηγεί σε αποκλεισμούς. Παρ’ όλα αυτά προέκυψε γιατί υπήρχε η ανάγκη να αντιμετωπίσουμε την ακραία καταστρατήγηση πολλών πραγμάτων για αιώνες. Μέχρι να βρεθεί η ισορροπία, ας μη βλέπουμε τα πράγματα μαύρα ή άσπρα. Το ζητούμενο είναι να μας βοηθούν οι αγώνες να έχουμε οξυμένα αντανακλαστικά, να παρακολουθούμε τις εξελίξεις και να παρατηρούμε προσεκτικά τους εαυτούς μας, ώστε η συμπεριφορά μας να μην πληγώνει, προσβάλλει ή αποκλείει ανθρώπους. Ολη η κουβέντα είναι για περισσότερη ενσυναίσθηση και ευαισθησία κι αυτό όχι, δεν ευνουχίζει την καλλιτεχνική δημιουργία.

● Εχεις πιάσει τον εαυτό σου να αυτολογοκρίνεται;

Η λογοκρισία ως λέξη στο μυαλό μου έχει αρνητική χροιά. Το να πρέπει να ξεσυνηθίσω κάτι στο οποίο έχω βολευτεί, εκπαιδευτεί και μάθει, γιατί έχω μεγαλώσει και εγώ σε μια πατριαρχική κοινωνία, δεν αποτελεί λογοκρισία. Θέλει κόπο για να φύγουμε απ’ όλα αυτά. Καταλαβαίνω ότι το γεγονός αυτό περιορίζει κάπως τον αυθορμητισμό, που είναι πολύτιμος στην τέχνη. Αλλά και ο αυθορμητισμός μαθαίνεται. Κι αυτή η διαδικασία εκπαίδευσής μας σε ένα νέο, αποδεκτό από όλους μοντέλο είναι μια μακρά και δύσκολη διαδικασία.

Στη σχολή, όπου συναναστρέφομαι πιο νέους ανθρώπους, καταλαβαίνω καμιά φορά από την αντίδρασή τους ότι κάτι δεν πάει καλά σε κάτι που είπα. Σταματάω αμέσως, τους ρωτάω και ζητάω να μου εξηγήσουν πού είναι προσβλητικό και ζητάω συγγνώμη... Θέλω να ακολουθώ τον δημόσιο διάλογο, να προσαρμόζομαι στις ανάγκες που γεννιούνται στην κοινωνία, ώστε να μη μοιάζω στα μάτια των νεότερων όπως μοιάζουν σε μένα οι σημερινοί εξηντάρηδες που καμιά φορά μιλούν με αδιανόητο τρόπο.

● Μπορεί να βγει κερδισμένο το θέατρο από την αντιπαράθεση με τον κινηματογράφο δεδομένου ότι η ζωή μας πια «κουμπώνει» περισσότερο με την εικόνα.

Αν παρατηρήσουμε αυτό που συμβαίνει φέτος στο θέατρο, που όλες οι αίθουσες είναι τρομερά γεμάτες, καταλαβαίνουμε ότι ο κόσμος έχει ανάγκη τη ζωντανή επαφή. Συγχρόνως τα σινεμά κλείνουν. Εμείς προσπαθούμε να συνομιλήσουμε με την ταινία μεταφέροντας την ιστορία στη σκηνή. Δεν μας νοιάζουν οι εκπλήξεις του σεναρίου, καθώς όλοι ξέρουμε τι ακριβώς συμβαίνει. Θέλουμε να επικοινωνήσουμε τα συναισθήματα και τα ερωτήματα με τον δικό μας τρόπο.

● Σου έμαθε κάτι η «Στρέλλα»;

Με παρακίνησε να αμφισβητώ και να μη θεωρώ δεδομένο το τι είναι ηθικό και τι όχι. Μου έμαθε να αναζητήσω ξανά τι σημαίνει κανονικότητα, τι σημαίνει αγάπη. Και να κοιτάζω ακόμη και τα πιο σκοτεινά πράγματα με ένα αθώο παιδικό βλέμμα. Γενικά νομίζω ότι ως έργο βάζει τέτοιο δυναμίτη στα θεμέλια της πατριαρχικής κοινωνίας που αλλάζει τα στεγανά που έχεις στο κεφάλι σου.

● Τι θα σου άρεσε ν’ ακούσεις από τον Πανό Κούτρα αφού δει τη «Στρέλλα» σας;

«Συγκινήθηκα».

● Πες μου για τους «Παίκτες» για τους οποίους ψάχνει εισιτήριο όλη η Αθήνα.

Τους αγαπούσα από τότε που τους πρωτοδιάβασα στη σχολή. Αρχισα να τους μεταφράζω χωρίς να υπάρχει καν πλάνο να τους ανεβάσω. Αντιθέτως, στα παιδιά όταν τους το πρότεινα δεν άρεσε ιδιαίτερα. Τόσο που για καιρό ψάχναμε άλλο έργο. Ξεκινώντας πρόβες νιώσαμε από νωρίς ότι θα πήγαινε καλά, αλλά προσωπικά επειδή δεν είχα εμπειρία, δεν μπορούσα καν να καταλάβω τι σημαίνει επιτυχία στο θέατρο. Ηταν μια αχαρτογράφητη περιοχή για μένα. Σήμερα μπορώ να πω ότι αυτό που συμβαίνει είναι σαν όνειρο που έγινε πραγματικότητα.

● Σου δίνει αυτοπεποίθηση ότι είσαι το πρόσωπο γύρω από το οποίο γυρνάνε όλοι το τελευταίο διάστημα;

Το καταλαβαίνω καμιά φορά όταν μου το λένε -καλή ώρα σαν τώρα-, ωστόσο το πρόβλημά μου αυτή τη στιγμή είναι που δεν έχουν έρθει κάτι φωτάκια που έχω παραγγείλει για τη «Στρέλλα». Θέλω να πω ότι η καθημερινότητα είναι διαφορετική από αυτό που φαντάζονται όσοι παρακολουθούν απ’ έξω. Προφανώς και όλο αυτό μού έχει δώσει αυτοπεποίθηση και συγχρόνως ξαφνιάζομαι ευχάριστα όταν ξαφνικά ακούω να λένε το όνομά μου στο ραδιόφωνο. Εγώ συνήθως όταν αρχίζει η ανταπόκριση μιας δουλειάς, ήδη ετοιμάζομαι για την επόμενη. Να σου πω, πιο πολύ αλλάζει ο τρόπος που σε αντιμετωπίζουν οι άλλοι. Υπάρχει μια κάποια εμπιστοσύνη πριν καν προσπαθήσεις να την κερδίσεις.

● Καταλαβαίνεις, φαντάζομαι, ότι αλλάζεις πολύ γρήγορα κλίμακα.

Δεν με πειράζει καθόλου. Δεν θεωρώ ότι ξεπουλάω την τέχνη μου ή ότι η μεγάλη κλίμακα είναι κάτι κακό. Αν είμαι καλά με αυτό που κάνω δεν αισθάνομαι τέτοιους περιορισμούς. Θέλω να απευθύνομαι στο ευρύ κοινό. Θεωρώ ότι η τέχνη για να συνεχίσει να υπάρχει πρέπει να έχει επίδραση στην κοινωνία. Αλλιώς μένουμε μόνοι μας οι άνθρωποι του θεάτρου και περιφερόμαστε από τη μια σκηνή στην άλλη ανταλλάσσοντας φιλοφρονήσεις.

● Σε όσους λένε ότι οι νέοι σκηνοθέτες το παρακάνετε με τα πολλά έργα που ανεβάζετε κάθε χρόνο τι απαντάς;

Συμβαίνει. Τα έχω κάνει χάλια τελευταία γιατί δεν ήξερα πόσες παραγωγές αντέχω να βγάλω σε ένα χρόνο. Μη νομίζεις, θέλει κι αυτό εμπειρία και διαχείριση. Θεωρούσα ότι αν υπάρχει λίγος κενός χρόνος μπορώ να προσθέσω άλλη μια παράσταση. Δεν είναι έτσι όμως. Οι δύο παραγωγές τον χρόνο είναι το ιδανικό, οι τρεις μού φαίνεται οριακό. Από εκεί και μετά ή αρχίζουν οι εκπτώσεις ή δεν θα έχεις ζωή, όπως εγώ που δύο χρόνια τώρα περιμένω απεγνωσμένα τον επόμενο Μάρτιο για να ξεκουραστώ...