Επιζών από τα βάθη της κόλασης

«Επέζησα, βγήκα από την κόλαση της Κολυμά μόνο γιατί έγινα βοηθός γιατρού, τελείωσα τα μαθήματα νοσηλευτή στο στρατόπεδο, έδωσα κρατικές εξετάσεις. Νωρίτερα όμως, πριν από δέκα μήνες, είχα δώσει άλλες εξετάσεις, εισαγωγικές, πιο σημαντικές, ιδιαίτερης σημασίας και για μένα και για το μέλλον μου. Πέτυχα στη δοκιμασία της αντοχής.

Η γαβάθα της λαχανόσουπας ήταν κάτι σαν αμβροσία: Στο γυμνάσιο δεν είχα μάθει πολλά για την τροφή των θεών. Αλλά ο δικός μας κόσμος είναι μόνο ένα επίπεδο πιο κάτω από του Πλούτωνα∙ οι άνθρωποι ανέρχονται κι από εδώ στα ουράνια και οι θεοί καμιά φορά επίσης κατεβαίνουν, κατεβαίνουν την κλίμακα, πιο κάτω κι από τον Αδη».

Περιμέναμε χρόνια πολλά αυτή την έκδοση. Οι «Ιστορίες από την Κολυμά» του ποιητή, πεζογράφου, και δημοσιογράφου Βαρλάμ Σαλάμοφ φτάνουν στα χέρια του ελληνικού αναγνωστικού κοινού με καθυστέρηση σχεδόν σαράντα χρόνων. Κυκλοφόρησαν σε έναν εντυπωσιακό σε όγκο τόμο από τις εκδόσεις Αγρα σε εξαιρετική μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου. Το βιβλίο αυτό ήταν για χρόνια στις κουβέντες των βιβλιόφιλων σχεδόν σαν λογοτεχνικός μύθος.

Είναι μια πραγματικά επική σειρά από μικρά διηγήματα στα οποία ο Σαλάμοφ περιέγραψε γεγονότα και πρόσωπα από τα δεκαεπτά χρόνια που πέρασε στα σοβιετικά γκούλαγκ. Ηταν έξι χρόνια πραγματικός σκλάβος στα χρυσωρυχεία της Κολυμά και έπειτα ως νοσοκόμος σε φυλακές-στρατόπεδα. Αρχισε να γράφει τις ιστορίες μετά τον θάνατο του Στάλιν, το 1953. Εύλογα θα μπορούσατε να σκεφτείτε πως έχουμε πια ακούσει πολλές ιστορίες για τα έργα και τις ημέρες του σταλινικού καθεστώτος.

Πράγματι, έτσι είναι, αλλά στην περίπτωση του Σαλάμοφ συναντάμε μια λογοτεχνική δύναμη που έχει την ικανότητα να επιβληθεί όσο λίγες. Μαζί με τις κακουχίες, τα σοκαριστικά βασανιστήρια, τις ακραίες καιρικές συνθήκες ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται από τις πρώτες κιόλας ιστορίες, από το «Χιόνι» και την «Υποσχετική», πως έχει να κάνει με έναν δεινό αφηγηματογράφο. Καμία λεπτομέρεια δεν είναι περιττή, κανένα πρόσωπο δεν μένει «αφώτιστο». Η αδυσώπητη βία των δεσμοφυλάκων είναι εκεί μαζί με το ανέλπιδο των φυλακισμένων: «Και πάνω στα τρακτέρ και τ’ άλογα δεν κάθονται συγγραφείς, μα αναγνώστες».

Στον εξαιρετικό πρόλογο της μεταφράστριας αναπτύσσονται το έργο, η ζωή και η ιδιοσυγκρασία του Βαρλάμ Σαλάμοφ. Μετά την ανάγνωση των διηγημάτων θα συμφωνήσω πως δικαίως θεωρείται διεθνώς πια ένας από τους πιο σημαντικούς Ρώσσους πεζογράφους για τη λογοτεχνική του βαρύτητα στο απαιτητικό είδος της γραφής μιας σύντομης ιστορίας. «Το έργο του είναι πλέον αντικείμενο διεθνών μελετών, διατριβών, συνεδρίων, ντοκιμαντέρ, αλλά και πηγή έμπνευσης κινηματογραφικών ταινιών. […] Το έργο του δεν επιδέχεται πλατειασμούς, καλολογίες, εξωραϊσμούς».

Αναρωτιέμαι αν διάβασε τις ιστορίες αυτές ο Καρίλ Φερέ πριν γράψει τον «Πάγο» αλλά και άλλοι σύγχρονοι συγγραφείς.

Οι φυλακισμένοι της Κολυμά, οι ήρωες του Σαλάμοφ, είναι από διανοούμενοι και κομματικά στελέχη έως τεχνίτες και αγρότες και ποτέ κανένας δεν αποφυλακίστηκε νωρίτερα από την αρχική ποινή του, αν κατάφερνε βέβαια να επιζήσει. Ο συγγραφέας βρέθηκε εκεί γιατί το 1938 τον έμπλεξαν στην «Υπόθεση των Νομικών» απλώς και μόνο γιατί κάποτε υπήρξε φοιτητής της Νομικής. Και μολονότι αυτή η δίωξη δεν ευσταθούσε, για να τον κρατήσουν μετά τον ένα χρόνο τον ξαναδίκασαν και τον καταδίκασαν σε δεκαετή φυλάκιση, γιατί σε μια συζήτηση δήλωσε ότι ο αντικαθεστωτικός Ιβάν Μπούνιν ήταν ένας κλασικός Ρώσος συγγραφέας.

Το 1953 η γενική αμνηστία έβαλε τέλος στον εφιάλτη χιλιάδων ανθρώπων. Πριν από μερικούς μήνες είχε πεθάνει ο Στάλιν.

Ο Σαλάμοφ, όμως, θα επιστρέψει στοιχειωμένος από την Κολυμά. Η προσωπική του ζωή ταλανίζεται από διαζύγια και πολλές δυσκολίες. Το γράψιμο και η επικοινωνία με άλλους συγγραφείς, όπως ο Πάστερνακ, ο Σολζενίτσιν και άλλοι, τον κρατούν «ζωντανό». Τα ποιήματά του και τα έργα του φτάνουν κομματιαστά στη Δύση και οι κριτικές είναι διθυραμβικές.

Η υγεία του όμως επιδεινώνεται και το 1982 μεταφέρεται χωρίς τη θέλησή του σε ψυχιατρείο όπου λίγες μέρες αργότερα πεθαίνει. Υπάρχουν πολλά που θα μπορούσα να γράψω ακόμα γι’ αυτόν τον πολύτιμο συγγραφέα και για τις «Ιστορίες από την Κολυμά», κρατώ όμως για το τέλος δυο λόγια που έγραψε ο εξαιρετικός συγγραφέας Λάζλο Κρασναχορκάι: «Το βασανιστικό μυστικό του Σαλάμοφ έγκειται στο πώς το κέντρο της προσοχής του στρέφεται μόνο προς την παγωμένη έπαλξη των απτών, συγκεκριμένων λεπτομερειών. Εκείνο που έμαθε για τον άνθρωπο είναι τρομακτικό. Και παρότι τίποτα από αυτά δεν μπορεί να μεταδοθεί -κι όμως, εκείνος μας το μεταδίδει».