Η αβάσταχτη πλεονεξία τού είναι

Τι κάνει έναν άνθρωπο που φαινομενικά τα έχει όλα να θέλει ακόμα περισσότερα; Τι κάνει κάποιον να ρισκάρει μια λαμπρή πορεία για ακόμα μερικές σακούλες χρήματα και δώρα; Αν η υπόθεση του Κατάρ-γκέιτ έχει να προσθέσει κάτι, αυτό είναι ένα ερώτημα γύρω από τις ρίζες της ανθρώπινης πλεονεξίας στον πολιτισμό της κατανάλωσης.

Η Εύα Καϊλή είχε μια σταδιοδρομία που έδειχνε να πηγαίνει από το καλό στο καλύτερο, είχε εκλεγεί αντιπρόεδρος της Ευρωβουλής, είχε αποτινάξει ανεπιθύμητες ταμπέλες, είχε γίνει πρόσφατα μητέρα, είχε αυξήσει τα έσοδα και το κύρος της. Κι όμως, όλα αυτά δεν της ήταν αρκετά.

Ο Μισέλ Φουκό είχε αναπτύξει μια ενδιαφέρουσα θεώρηση του χρήματος η οποία, όπως και στους Ντελέζ και Γκουταρί, αντιτίθεται στην παραδοσιακή ερμηνεία που το θέλει να γεννιέται από μια εμπορευματική οικονομία.

«Το χρήμα προέρχεται κατευθείαν από την άσκηση της εξουσίας επί του χρέους και της ιδιοκτησίας και όχι από την εμπορευματική συναλλαγή». Τι κάνει κάποιον να είναι άπληστος και ανικανοποίητος; Τι κάνει κάποιον να θέλει να μεταμορφωθεί σε οφειλέτη καθώς όσοι λαμβάνουν τα «δώρα» μετασχηματίζονται σε σώματα που χρωστούν στους δωρητές τους και κατ’ επέκταση σε σώματα που εξουσιάζονται από αυτούς;

Δεν θα ασχοληθούμε, σε αυτή τη σελίδα, με την ενοχή ή την αθωότητα καμίας Εύας αλλά με τον εθισμό στο ανικανοποίητο μιας εκλεγμένης εκπροσώπου μας στην Ευρωβουλή. Ο Μπάροουζ Φρέντρικ Σκίνερ υποστήριζε πως δεν μπορεί να υπάρχει κανένα στοιχείο της ανθρώπινης συμπεριφοράς που να μην είναι αποτέλεσμα των κοινωνικών συνθηκών που βιώνει το άτομο. Υπάρχει μια ψυχαναλυτική προσέγγιση, βάσει της οποίας οι θεσμοί έχουν ασυνείδητο. Τι σημαίνει αυτό; Είναι προϊόντα ψυχικής θέσμισης, πέρα από κοινωνικής, και καλούνται να διαχειριστούν τα άγχη που προβάλλουμε σε αυτούς, εκτός από το να επιτελέσουν το έργο για το οποίο δημιουργήθηκαν.

Τι προβάλλει το σύγχρονο υποκείμενο στους θεσμούς; Ενδεικτικά στο σύστημα υγείας εναποθέτουμε το άγχος του θανάτου και τον φόβο της τρέλας, στο δικονομικό σύστημα εναποθέτουμε την πιο καταστροφική πλευρά μας και στο χρηματοπιστωτικό σύστημα εναποθέτουμε τον φθόνο και την απληστία μας.

Η απληστία, μια παθολογική αδυναμία για την απόκτηση πλούτου και εξουσίας, που έχει τη ρίζα της στο αίσθημα της μη ικανοποίησης, συνδέεται με την ιστορία του χρήματος ως «αδιαμφισβήτητου παράγοντα του πολιτισμού».

Ο άπληστος –σύμφωνα με την ψυχολογική θεώρηση– είναι άτομο με χαμηλή αυτοεκτίμηση, ματαιώσεις και ζητήματα μειονεξίας. Θέλει πάντα περισσότερα γιατί τίποτα δεν είναι ικανό να «ταΐσει» το κενό που έχει μέσα του. Κατακλύζεται, δηλαδή, από αισθήματα κενού και τροφοδοτείται από τα νέα αποκτήματα και τον θαυμασμό των άλλων. Αδυνατεί να απολαύσει αυτά που ήδη έχει αποκτήσει και αναζητά πάντα κάτι περισσότερο. Δεν δείχνει να έχει ηθική συνείδηση, ούτε ηθικές αναστολές προκειμένου να πάρει αυτό που θέλει και λειτουργεί με το ένστικτο της αυτοπροβολής.

Η απληστία είναι εθιστική και αφορά άτομα με ναρκισσιστική προσωπικότητα. Η Εύα Καϊλή επανέφερε στην Ε.Ε. το στερεότυπο του άπληστου Ελληνα και ο σύντροφός της Φραντσέσκο Τζόρτζι το στερεότυπο του απατεώνα Ιταλού.

Δεν είναι όμως μόνο αυτό το πρόβλημα. Η πλεονεξία που πρόβαλε η τέως αντιπρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου στους θεσμούς ανέδειξε τη δυσλειτουργία τους. Ισως γιατί τελικά οι θεσμοί αντιπροσωπεύουν την ψυχική οργάνωση της κοινωνίας. Η πλεονεξία της Εύας Καϊλή είναι ένα πολιτικό σύμπτωμα, μιας κοινωνίας που δεν βιώνει κανένα αίσθημα πληρότητας. Για τον Πλάτωνα η εισαγωγή του χρήματος στην Πόλη ήταν η χειρότερη συμφορά. Στην ιδανική Πολιτεία του παραχωρεί μάλιστα το εμπόριο στους μετοίκους προβλέποντας τη σύνδεση μεταξύ κατανάλωσης και αλλοτρίωσης.

Η σύγχρονη κοινωνική οικονομική οργάνωση μπορεί να κυοφορήσει με ευκολία πολλές Εύες και άλλους τόσους Φραντσέσκους γιατί απλά το πεδίο της κατανάλωσης έχει επεκταθεί στον εσωτερικό μας κόσμο.

Ας είμαστε ειλικρινείς. Σχεδόν όλοι θέλουμε περισσότερα διότι η ευτυχία έχει καταντήσει ποσοτικοποιημένο κριτήριο αποτίμησης της ζωής. Δεν είμαστε όμως όλοι εθισμένοι στην πλεονεξία, ούτε όλοι ναρκισσιστικές προσωπικότητες δέσμιες σχέσεων εξουσίας.

Το ερώτημα, λοιπόν, είναι γιατί επιμένουμε να εκλέγουμε αυτές τις προσωπικότητες και να τις διορίζουμε σε θέσεις-κλειδιά. Δεν είχε διακρίνει κανένας την αβάσταχτη πλεονεξία τού είναι τους;