Τα «χαμένα» κορίτσια της Ελλάδας

Το 1990, ο βραβευμένος με Νόμπελ Οικονομίας Amartya Sen, μελετώντας το φαινόμενο των «χαμένων» κοριτσιών (missing girls) στη Νοτιοανατολική Ασία, υποστήριξε ότι η υψηλή αναλογία των φύλων (αγόρια προς 100 κορίτσια) ήταν αποτέλεσμα έμφυλων διακρίσεων σε βάρος των κοριτσιών είτε μέσω επιλεκτικών κατά φύλο αμβλώσεων είτε μέσω επιλεκτικών βρεφοκτονιών είτε μέσω κακομεταχείρισής τους κατά την παιδική ηλικία, αυξάνοντας έτσι τα ποσοστά θνησιμότητάς τους.

Αν και το ζήτημα εξετάζεται εκτενώς στον ασιατικό κόσμο, πολύ λίγη προσοχή έχει δοθεί στο φαινόμενο αυτό στην Ευρώπη κατά τον 19ο και 20ό αιώνα. Οι βρεφοκτονίες και η παραμέληση μέχρι θανάτου νεαρών κοριτσιών θεωρούνταν μέχρι και πρόσφατα περιορισμένες στον ευρωπαϊκό χώρο, αποδίδοντας τις διαστάσεις τους στις θρησκευτικές αξίες και στον παραδοσιακό σχηματισμό των νοικοκυριών. Ωστόσο, πρόσφατες μελέτες έφεραν στο φως νέες πληροφορίες, αποδεικνύοντας ότι το φαινόμενο αυτό ήταν πολύ πιο διαδεδομένο από ό,τι πιστεύαμε, ιδιαίτερα στη Νότια και Ανατολική Ευρώπη.

Η προτίμηση στους γιους ήταν ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνικής οικογένειας τουλάχιστον μέχρι και τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, με πολλές λαογραφικές παραδόσεις να μαρτυρούν ότι οι οικογένειες υποδέχονταν τη γέννηση των αγοριών με χαρά, σε αντίθεση με των κοριτσιών, η οποία συχνά θεωρούνταν αιτία θρήνου (ιδιαίτερα στις περιπτώσεις του πρώτου παιδιού).

Οι γιοι θεωρούνταν πιο ικανοί να συμβάλουν στην οικογενειακή οικονομία, ειδικά στις αγροτικές περιοχές, έχοντας μεταξύ άλλων την υποχρέωση να συντηρούν τις ανύπαντρες αδελφές τους αλλά και τους γονείς τους, ιδίως τις χήρες μητέρες τους.

Οι κόρες, από την άλλη, αποτελούσαν «βάρος» για τις οικογένειές τους κυρίως λόγω του θεσμού της προίκας, από την οποία εξαρτιόταν η «αξία» της νύφης και συχνά εξαντλούσε τους οικογενειακούς πόρους. Ελλείψει πατέρα, οι νεαροί άνδρες ήταν υποχρεωμένοι να παραμείνουν άγαμοι για να συνεισφέρουν στην προίκα των αδελφών τους μέχρι όλες τους να παντρευτούν.

Η έλλειψη ανδρών λόγω της μαζικής υπερατλαντικής μετανάστευσης στις αρχές του 20ού αιώνα έκανε την επιθυμία απόκτησης γιων εντονότερη, γεγονός που αφ’ ενός συνέβαλε στην αύξηση της αξίας της προίκας, ενώ συγχρόνως ανάγκασε πολλούς νέους να μεταναστεύσουν στην Αμερική, ώστε να εξασφαλίσουν προίκα για τις αδελφές τους.

Καθώς η σύγχρονη ελληνική ιστορία ήταν γεμάτη από συγκρούσεις, ο φόβος του πολέμου ενέτεινε ακόμη περισσότερο την προτίμηση στους γιους εξαιτίας της αντίληψης ότι οι άνδρες ήταν υπερασπιστές της πατρίδας, ενώ η διαφύλαξη της τιμής των κοριτσιών και κατ’ επέκταση της τιμής της οικογένειας ήταν μεγάλη ευθύνη. Ολες αυτές οι πατριαρχικές παραδόσεις και πρακτικές συνέβαλαν σημαντικά στην υποδεέστερη θέση των κοριτσιών.

Χρησιμοποιώντας τις ελληνικές απογραφές, καθώς και τις στατιστικές της φυσικής κίνησης του πληθυσμού, διαπιστώνεται μια υψηλή αναλογία των φύλων όχι μόνο κατά τη γέννηση, αλλά και κατά τη διάρκεια της βρεφικής (έως ενός έτους) και παιδικής (μεταξύ ενός και εννέα ετών) ηλικίας. Είναι γνωστό ότι γεννιούνται περισσότερα αγόρια από ό,τι κορίτσια, με τη φυσιολογική αναλογία των φύλων κατά τη γέννηση να αντιστοιχεί σε 105 αγόρια για κάθε 100 κορίτσια.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, όμως, η αναλογία των φύλων κατά τη γέννηση ξεπερνούσε κατά πολύ τα φυσιολογικά επίπεδα ακόμη και έως τις αρχές της δεκαετίας του 1950. Είναι βέβαιο ότι σε κάποιο σημαντικό βαθμό τα ποσοστά αυτά ήταν αποτέλεσμα υποκαταγραφής των γεννήσεων, ειδικά των θηλέων βρεφών, αλλά ίσως να υποκρύπτονται και άλλες πρακτικές.

Εξαιτίας του βιολογικού πλεονεκτήματος στην επιβίωση των κοριτσιών, η αναλογία των φύλων κατά την παιδική ηλικία αναμένεται να μειωθεί ή έστω να παραμείνει σταθερή, καθώς περισσότερα αγόρια πεθαίνουν κατά τα πρώτα χρόνια ζωής τους, ειδικά σε περιβάλλοντα αυξημένης θνησιμότητας. Στην Ελλάδα, αντιθέτως, αυτή αυξανόταν καθώς τα παιδιά μεγάλωναν έως και την ηλικία των εννέα ετών. Δεδομένων των υψηλών επιπέδων βρεφικής θνησιμότητας στην Ελλάδα (περίπου 200 βρέφη πέθαιναν ανά 1,000 γεννήσεις στα τέλη του 19ου αιώνα), η αναλογία των φύλων κατά την παιδική ηλικία θα έπρεπε να κυμαίνεται γύρω στα 101 αγόρια προς 100 κορίτσια, αλλά αντίθετα αυτή πλησίαζε σχεδόν τα 110, που θεωρείται η υψηλότερη στην Ευρώπη.

Με αφετηρία αυτό το σημείο αναφοράς, οι μετρήσεις μας υποδηλώνουν ότι πάνω από το 5% των κοριτσιών στην Ελλάδα έχουν «χαθεί» μεταξύ των ετών 1861 και 1920. Η ανισορροπία αυτή που παρατηρήθηκε στις ελληνικές απογραφές κατά την παιδική ηλικία ενδεχομένως να μην μπορεί να εξηγηθεί αποκλειστικά από την υποκαταγραφή των κοριτσιών, όπως έχει υποστηριχτεί ευρέως στην ελληνική ιστοριογραφία, καθώς αυτή αφορούσε κυρίως βρέφη, αλλά να είναι απόρροια των έμφυλων διακρίσεων που ίσχυαν στη νεότερη Ελλάδα.

Μελετώντας τις αμερικανικές απογραφές των αρχών του 20ού αιώνα, εντοπίζεται επίσης μια υψηλή αναλογία των φύλων στα παιδιά που γεννήθηκαν εκεί από Ελληνες γονείς. Αυτό το εύρημα όχι μόνο υποστηρίζει περαιτέρω την υπόθεση ότι η υψηλή αναλογία των φύλων που παρατηρήθηκε στην Ελλάδα δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα υποκαταγραφής των νεαρών κοριτσιών στις ελληνικές απογραφές, αντίθετα ίσως να υποδηλώνει ότι το πρώτο κύμα μεταναστών δεν άφησε πίσω του αυτές τις πρακτικές έμφυλων διακρίσεων.

Ο εντοπισμός, ωστόσο, τέτοιων πρακτικών κρίνεται εξαιρετικά δύσκολος. Ενδεχομένως να πρόκειται για πρακτικές παραμέλησης ή εγκατάλειψης νεαρών κοριτσιών, ακόμα και επιλεκτικών βρεφοκτονιών. Σε μια κοινωνία όπου οι οικογένειες ζούσαν κοντά στο όριο της φτώχειας και ενώ η θνησιμότητα παρέμενε σε πολύ υψηλά επίπεδα, οι διαφορές στον τρόπο με τον οποίο οι γονείς μεγάλωναν τα αγόρια και τα κορίτσια πιθανότατα συνέβαλαν στην αύξηση της θνησιμότητας των κοριτσιών, λόγω του υποσιτισμού αλλά και διάφορων μεταδοτικών ασθενειών.

Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, τα υψηλά επίπεδα βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας την περίοδο εκείνη θα μπορούσαν να αποκρύψουν πρακτικές που είχαν αποτέλεσμα ακόμα και τον θάνατο (π.χ. πνιγμό, ασφυξία, ακανόνιστη σίτιση, έκθεση στο κρύο), καθώς τέτοιοι θάνατοι θα μπορούσαν εύκολα να δικαιολογηθούν είτε από φυσικά αίτια είτε να καταγραφούν ως νεκρογεννήσεις (αν ο θάνατός τους συνέβαινε αμέσως μετά τον τοκετό).

Στην προσπάθειά μας να αναζητήσουμε στοιχεία που ίσως να μαρτυρούν τέτοιες πρακτικές ή έστω να τις υπονοούν, εξετάσαμε μια πληθώρα πηγών, όπως σύγχρονες μελέτες, λαογραφικές παραδόσεις, φεμινιστικές εφημερίδες της εποχής αλλά και ανθρωπολογικές έρευνες. Πράγματι, οι ξεκάθαρες αναφορές στις πρακτικές παραμέλησης νεαρών κοριτσιών που κατέληγαν σε θάνατο είναι ελάχιστες, παρέχουν όμως σημαντικά στοιχεία που μέχρι πρότινος είχαν αγνοηθεί.

Η ζοφερή εικόνα της μοίρας των γυναικών στην Ελλάδα περιγράφεται από τον Παπαδιαμάντη στη «Φόνισσα», όπου η κεντρική ηρωίδα σκοτώνει τέσσερα θηλυκά βρέφη για να τα απαλλάξει από τα δεινά που θα τους έφερνε η ζωή. Μπορεί η ιστορία της «Φόνισσας», που διαδραματίζεται στη Σκιάθο, να είναι προϊόν μυθοπλασίας, ωστόσο το 1836 οι κάτοικοι της γειτονικής Σκοπέλου αποφάσισαν να καταργήσουν τον θεσμό της προίκας, καθώς ήταν υπεύθυνη για πολλές βρεφοκτονίες κοριτσιών.

Η ιστορικός Ελένη Βαρίκα (1987) στη γνωστή μελέτη της «Η Εξέγερση των Κυριών» αναφέρεται σε μια ανέκδοτη ιστορία σχετικά με τη γέννηση δίδυμων κοριτσιών, όπου μια γιαγιά παρηγορεί τον εγγονό της λέγοντάς του ότι θα ήταν προτιμότερο να πεθάνουν με τη βοήθεια του Θεού ώστε να απαλλαγούν από τις ευθύνες τους. Ενώ συνεχίζει σημειώνοντας ότι «δυστυχώς δεν υπάρχουν μελέτες πάνω στη διαφορετική παιδική θνησιμότητα [μεταξύ αγοριών και κοριτσιών] κι έτσι δεν είναι δυνατόν να μάθουμε σε ποιο βαθμό οι άνθρωποι συνέβαλλαν στην απονομή της θείας αυτής δικαιοσύνης» (σ. 66), υποστηρίζοντας έτσι ότι οι βρεφοκτονίες μπορούν πιθανώς να δικαιολογήσουν την υπερθνησιμότητα των κοριτσιών.

Η πιο σκληρή, βέβαια, περιγραφή βρεφοκτονίας και παραμέλησης θηλυκών βρεφών εντοπίστηκε στην «Εφημερίδα των Κυριών», ίσως το πιο σημαντικό φεμινιστικό περιοδικό του 19ου αιώνα. Ενα άρθρο σχετικά με την ινκόγκνιτο περιοδεία της βασίλισσας Ολγας στην Πελοπόννησο, τον Απρίλιο του 1887, περιέγραφε την ατυχία των γυναικών στις αγροτικές περιοχές και τη θλιβερή υποδοχή των νεογέννητων θηλυκών από τους πατεράδες τους.

Οι μητέρες που είχαν διαπράξει την «ιεροσυλία» να γεννήσουν ένα θηλυκό βρέφος όχι μόνο ξυλοκοπούνταν από τους συζύγους τους, αλλά εκδιώκονταν κι από το σπίτι. Καθώς τα κορίτσια μεγάλωναν, τα άφηναν κρεμασμένα από τα δέντρα στο έλεος του Θεού και των «μη αιμοβόρων» ζώων (κατσίκες και χοίρους), όπου συχνά πέθαιναν από ασφυξία (1887/Α/9).

Σε ένα επόμενο τεύχος, μια αναγνώστρια αναφέρει ότι οι μητέρες σε πολλές περιοχές της χώρας προτιμούσαν να σκοτώσουν τα θηλυκά βρέφη τους μιας ή δύο ημερών για να απαλλάξουν τις οικογένειές τους από το «βάρος» τους (1887/Α/21). Ανθρωπολογικές μελέτες σε αγροτικούς πληθυσμούς περιγράφουν βρεφοκτονίες ή/και πρακτικές παραμέλησης θηλυκών βρεφών που κατέληξαν σε θάνατο ακόμη και πολύ μεταγενέστερα.

Ερευνες έδειξαν, επίσης, ότι οι ελληνικές οικογένειες εγκατέλειπαν περισσότερα κορίτσια από αγόρια είτε σε βρεφοκομεία είτε σε ορφανοτροφεία ανά τη χώρα. Ανεξάρτητα από την εγκυρότητα των στοιχείων αυτών, οι περιγραφές δείχνουν το πόσο εδραιωμένη ήταν η διάκριση απέναντι στα νεογέννητα κορίτσια και πόσο «ελκυστικό» φαινόταν το ενδεχόμενο να απαλλαγούν από τα ανεπιθύμητα βρέφη, ακόμη και μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα.

Εκτός από τις περιπτώσεις παραμέλησης, εγκατάλειψης ή ακόμα και βρεφοκτονιών, ο θάνατος των κοριτσιών μπορούσε επίσης να προκύψει από άλλους έμμεσους μηχανισμούς. Για παράδειγμα, η άνιση κατανομή πόρων εντός του νοικοκυριού (τροφή, φροντίδα ή φόρτος εργασίας) οδηγούσε σε υποσιτισμό και υψηλότερη νοσηρότητα μεταξύ των κοριτσιών, που, με τη σειρά τους, επηρέαζαν την ανάπτυξη αλλά και την επιβίωσή τους. Τέτοιες πρακτικές φαίνεται να επιβεβαιώνονται σε διάφορους αγροτικούς κυρίως πληθυσμούς της χώρας.

Εν κατακλείδι, θεωρούμε ότι η διεξαγωγή περαιτέρω ερευνών με έναν τέτοιο προσανατολισμό θα βοηθούσε στη συνολικότερη αξιολόγηση των πρακτικών έμφυλων διακρίσεων εντός της ελληνικής επικράτειας. Η διάρθρωση της ελληνικής οικογένειας, ο τρόπος που διευθετούνταν η κληρονομιά, ο θεσμός της προίκας φαίνεται πως διαμορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου λαμβάνει χώρα η παραμέληση των νεαρών κοριτσιών.

Η παρούσα έρευνα αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση προς την κατεύθυνση της επικράτησης έμφυλων διακρίσεων στη νεότερη ελληνική κυρίως αγροτική κοινωνία, ένα ζήτημα το οποίο, όπως φαίνεται, δεν έχει ερευνηθεί ενδελεχώς στην ελληνική ιστοριογραφία, παρ’ όλες τις σχετικές ενδείξεις.

*Μεταδιδακτορικού ερευνητή στο Πανεπιστήμιο του Σάσαρι, Ιταλία

📌 Περίληψη της μελέτης «Sex Ratios and Gender Discrimination Practices», που δημοσιεύτηκε στο ακαδημαϊκό περιοδικό Population Studies από τους Francisco Beltrán Tapia και Michail Raftakis:
https://www.tandfonline.com/doi/full/ 10.1080/ 00324728. 2021.1923787