Διαβάζουμε άραγε το ίδιο βιβλίο;

Σε μία από τις 160 και πλέον επιστολές του στη Λουίζ Κολέ, οι οποίες και κατέγραφαν την πρόοδό του ή την έλλειψη προόδου, την απελπισία του, τις σκέψεις του για το ύφος και την επίπονη δημιουργική προσπάθειά του για τη σύνθεση της Μαντάμ Μποβαρί, ο Γκιστάβ Φλομπέρ έγραφε, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα, τον Ιανουάριο του 1852:

«Εφτιαξα προσχέδια, τα έκανα θάλασσα, σκοτώθηκα στη δουλειά, προχωρούσα στα τυφλά. Τώρα έχω ίσως μπει στον σωστό δρόμο. Μεγάλος μπελάς αυτό το ύφος! Δεν μπορείς να διανοηθείς, νομίζω, τι είδους βιβλίο είναι αυτό. Οσο χαλαρός ήμουν στα άλλα τόσο μαζεμένος είμαι σε τούτο και προσπαθώ να μην ξεφύγω από την ευθεία. Ούτε λυρισμοί, ούτε βαθυστόχαστες σκέψεις, η προσωπικότητα του συγγραφέα εντελώς απούσα. Τελικά, κάθε άλλο παρά διασκεδαστικό θα είναι».

Αντίστοιχα, τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, την ενημερώνει ότι «την προηγούμενη εβδομάδα πέρασα τέσσερεις ολόκληρες ημέρες γράφοντας μια πολύ όμορφη σελίδα, σκοτώθηκα να την τελειώσω και τώρα τη σκίζω γιατί μου φαίνεται τελείως ξεκάρφωτη. Πρέπει πάντα να λαμβάνεις υπόψη σου το σύνολο».

Αυτόν τον τεράστιο μόχθο ο Φλομπέρ τον υπέβαλλε τακτικά και απαρέγκλιτα στον κριτικό έλεγχο του συμμαθητή του στο Βασιλικό Κολέγιο (σημερινό Λύκειο Κορνέιγ) και έκτοτε επιστήθιου φίλου του Louis Bouilhet (η απόδοση του ονόματος στην ελληνική «ποικίλλει»: από «Μπουιλέ», που είναι το σωστό –λείπουν, βέβαια, σχεδόν πάντοτε, τα απαραίτητα διαλυτικά στο «ι», των οποίων, φευ, η αδικαιολόγητη παράλειψη αποτελεί πλέον πάγια τακτική, επί παραδείγματι, στα ονόματα «Λουΐ» ή «Λουΐζ»–, έως «Μπουλέ» και «Μπουγέ»), στον οποίο διάβαζε το εν συνθέσει μυθιστόρημα «κεφάλαιο προς κεφάλαιο και στη συνέχεια ενότητα προς ενότητα (150 σελίδες χωρίς διακοπή)».

Οι παραπάνω πληροφορίες έχουν αντληθεί από τη βιογραφία «Φλωμπέρ. Ενα πνεύμα αντιλογίας» (μετάφραση: Τζένη Κωνσταντίνου, Μεταίχμιο, 2009) του Φρέντερικ Μπράουν, ο οποίος, σημειωτέον, θεωρεί ότι στο πλάσιμο της Εμμας από τον Φλομπέρ «μπήκε ένα κομμάτι του εαυτού του ικανό να αποδείξει την αλήθεια του υποτιθέμενου χωρατού του “Η Μποβαρί είμαι εγώ”, και τα μοντέλα από τα οποία θα μπορούσε να έχει εμπνευστεί τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Μποβαρί ήταν οι μοιχαλίδες που ο ίδιος γνώριζε».

Ο προαναφερθείς Louis Bouilhet («τον οποίο ο Γκιστάβ αποκαλούσε λογοτεχνική του μαία») είναι ο ένας από τους δύο αποδέκτες των ισάριθμων δημόσιων αφιερώσεων που τίθενται επικεφαλής του πολύκροτου μυθιστορήματος.

Ο έτερος είναι ο Ζιλ Σενάρ, ο δικηγόρος που υπερασπίστηκε όχι απλώς επιτυχώς, αλλά με αποστομωτική ευφυΐα και εκπληκτική, ακούραστη ευφράδεια (αγόρευε επί 4 συνεχόμενες ώρες), τον Φλομπέρ εναντίον της κρατικής κατηγορίας (Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1857) για προσβολή των ηθών με τη δημοσίευση της «Μαντάμ Μποβαρί» (η αγόρευση του συνηγόρου μαζί με το Κατηγορητήριο και την Απόφαση του Δικαστηρίου συμπεριλαμβάνονται στην ελληνική έκδοση του Εξάντα που θα δούμε στη συνέχεια).

Μέσω ποιων μεταφραστικών οδών, όμως, έρχεται το εγχώριο κοινό σε επαφή με αυτό το αριστούργημα της γαλλικής γλώσσας και του μυθιστορηματικού είδους εν γένει, στο οποίο ο Φλομπέρ, με τη μεγαλοφυή παρατηρητικότητα και τη διαίσθησή του, αφενός μπόρεσε να αποτυπώσει την ψυχοσύνθεση της επαρχιώτισσας αστής, της οποίας τα όνειρα και τα ιδανικά είναι απρόσιτα, εξ ου και ο στραβός δρόμος και η καταστροφή στην οποία την οδηγεί η παράφορη προσπάθειά της να τα πραγματοποιήσει (σε αυτόν τον αυθεντικό γυναικείο τύπο πολλές αναγνώστριες έχουν, στη διάρκεια των δεκαετιών, ανακαλύψει πτυχές του δικού τους ψυχισμού), και αφετέρου, ολοκλήρωσε επιτυχώς, ύστερα από εξαιρετικά κοπιώδη εργασία, μια εντελώς συνεκτική οπτική, η εννοιολογική ομορφιά της οποίας βρίσκεται (παραδόξως ίσως για ορισμένες/ορισμένους) στον «τυφλό πόνο του Σαρλ», που ακολουθεί στο βιβλίο την αυτοκτονία της Εμμας, και κλείνει τον δυστυχισμένο, σταθερά αφοσιωμένο σε αυτήν σύζυγό της σε έναν κύκλο ακατανοησίας, τον ίδιο εκείνο κύκλο που ξεκίνησε να σχηματίζεται γύρω του από τις πρώτες γραμμές του κειμένου;

Οι ελληνικές μεταφράσεις του έργου που κυκλοφορούν σήμερα είναι τουλάχιστον τρεις (χωρίς να υπολογίζεται η ανυπόγραφη από τις εκδόσεις Υδροπλάνο). Πρόκειται για εκείνες των Μπάμπη Λυκούδη (εκδόσεις Εξάντας), Βασιλικής Κοκκίνου (εκδόσεις Μίνωας) και, βέβαια, για την πρώτη χρονολογικά, εκείνη του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, η οποία, ωστόσο, περιέργως κυκλοφορεί ή έχει κυκλοφορήσει εντός του 21ου αιώνα σε δύο, από όσο γνωρίζω, εκδοχές: στην ειδική έκδοση για την εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» (2006) και από τις εκδόσεις Πατάκη (2000, και έκτοτε σε 12 προσώρας ανατυπώσεις).

Η μετάφραση της Βασιλικής Κοκκίνου, η πιο πρόσφατη εκ των τριών ως προς τον χρόνο της ολοκλήρωσής της, είναι εκείνη που διαθέτει την ορθότερη νεοελληνική γλώσσα· ενδεικτικά: α) μεταφράζει «καφασωτό του εξομολογητηρίου», αντί «διάφραγμα» (Εξάντας) ή «σίδερα της θυρίδας» («Ελευθεροτυπία», Πατάκης), β) επιλέγει την απόδοση «λειτουργός της υγείας», αντί «υγειονόμος» (Εξάντας) ή αντί για τη σιωπηρή παράλειψη της κατονομασίας του επαγγέλματος («Ελευθεροτυπία», Πατάκης), προκειμένου για εκείνη την κατηγορία των γιατρών με κατώτερη μόρφωση που ιδρύθηκε το 1803 και καταργήθηκε το 1892 – σχετικές πληροφορίες παρέχονται σε μία από τις όχι ευάριθμες υποσημειώσεις, με τις οποίες έχει εφοδιάσει το κείμενό της η μεταφράστρια, γ) γράφει (σε υποσημείωση): «τελεύτησε τον βίο της σε μοναστήρι» αντί «καλογέρεψε» (Εξάντας).

Εξ όνυχος τον λέοντα: το αποτέλεσμα μιας τόσο βασανιστικής και βασανισμένης συγγραφής, όπως αποδεδειγμένα υπήρξε ετούτη της «Μαντάμ Μποβαρί», απαιτεί, τουλάχιστον, την επιμελή φροντίδα της γλώσσας του μεταφράσματος (και γιατί όχι και του παρακειμένου του).

Οι ατυχείς στιγμές, πάντως, δεν αποφεύχθηκαν ούτε από τις εκδόσεις Μίνωας (στις οποίες, επιπλέον, ξενίζουν κάπως οι τόσες ορθογραφικές απλοποιήσεις). Προσπερνώντας την (προαναφερθείσα εδώ, αλλά), τουλάχιστον, άπαξ εμφανιζόμενη (και, παραδόξως, παρατοποθετημένη, λες και τη θυμήθηκαν ένα λεπτό πριν από την εκτύπωση) αφιέρωση «Στον Λουί Μπουγέ», στεκόμαστε στην απόδοση του τοπωνυμίου «Yonville-l’ Abbaye» (που επαναλαμβάνεται «αμείλικτα» σε πάμπολλες σελίδες) ως «Γιονβίλ», απόδοση η οποία είναι αρκετά ενοχλητική (τουλάχιστον έχει αποδοθεί σωστά το «λ’Αμπεΐ»), ενώ πολύ λίγη παρηγοριά προσφέρει το γεγονός ότι ούτε στις άλλες μεταφράσεις το τοπωνύμιο αυτό είχε καλύτερη τύχη: δυστυχώς, το «Γιονβίλ-Αμπάι» της έκδοσης της «Ελευθεροτυπίας» είναι η αισθητικά/ηχητικά χειρότερη εκδοχή αλλά και εντελώς λανθασμένη.

Το ορθό «Υονβίλ» ανευρίσκεται μόνο στην ως άνω μετάφραση του βιβλίου του Φρέντερικ Μπράουν και το οφείλουμε αποκλειστικά στην ίδια την Τζένη Κωνσταντίνου και όχι σε κάποιο από τα χρησιμοποιούμενα Λεξικά – εξαίρεση αποτελεί το παλαιό «Ελληνο-γαλλικόν / Γαλλο-ελληνικόν» του οίκου Μαργ. Γ. Βασιλείου, στο οποίο οι ελαχιστότατες, ούτως ή άλλως, λέξεις που αρχίζουν στη γαλλική από το γράμμα «Υ» δεν συστεγάζονται συλλήβδην κάτω από την υποχρεωτική συμπροφορά του ως «γ» με όποιο φωνήεν ακολουθεί. Αλλά «τι περίεργο! τι παράξενο!», που θα έλεγε και ο (μεταφρασμένος) Ευγένιος Ιονέσκο: στην έκδοση Πατάκη το τοπωνύμιο εμφανίζεται ως «Υονβίλλη-Μοναστήρι» και, φυσικά (ή, αλίμονο), δεν είναι αυτή η μόνη διαφορά (κάθε άλλο) που παρουσιάζουν οι «δύο εκδοχές» της μετάφρασης του Κωνσταντίνου Θεοτόκη· σε ποια, όμως, από τις δύο εκδοχές η ευθύνη είναι πράγματι του υπογράφοντος;

Η πρώτη, όπως προαναφέρθηκε, ελληνική μετάφραση της «Μαντάμ Μποβαρί» σε αυτοτελή τόμο κυκλοφόρησε το 1924 και υπήρξε το τελευταίο δημιουργικό έργο της πολυτάραχης και πολύπλευρης ζωής του Κερκυραίου Κωνσταντίνου Θεοτόκη, μεγάλου συγγραφέα αλλά και επαγγελματία μεταφραστή, ο οποίος, δυστυχώς, πέθανε πριν προλάβει να το ολοκληρώσει· πιο συγκεκριμένα, ο ίδιος έφτασε μέχρι και την περίφημη σκηνή της αγροτικής έκθεσης, η οποία βρίσκεται στο 8ο κεφάλαιο του 2ου Μέρους (το γεγονός ότι σε καμία από τις ελληνικές εκδόσεις δεν υπάρχουν κατευθυντήριες κεφαλίδες που να ενημερώνουν για την εσωτερική κατάτμηση του λογοτεχνήματος δεν είναι, βεβαίως, προς τιμήν τους).

Εκτοτε, η εν λόγω μετάφραση επανεκδίδεται εκτιθέμενη σε ποικίλες παρεμβάσεις και αυθαιρεσίες, αρχής γενομένης από τη χρονικά άμεση τότε, πλην ανώνυμη (και τέτοια παραμένει έως σήμερα!), συμπλήρωση του αμετάφραστου μέρους, που κυκλοφόρησε ως 2ο τομίδιο λίγους μήνες αργότερα, διατηρώντας, όμως, (μόνον) το όνομα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη ως μεταφραστή, αλλά όχι και τον τρόπο ή την ποιότητά του, όπως υποστηρίζει και η Μαρία Τσούτσουρα, στο εκτενάστατο σχετικό μελέτημά της (περ. Πόρφυρας, τχ. 80, Γενάρης - Μάρτης 1997).

Ωσπου φτάνουμε στη νυν κυκλοφορούσα έκδοση, από την οποία, σημειωτέον, εξαρχής (δηλαδή, από το 1924 και εξής) απουσιάζουν αμφότερες οι συνοδευτικές και άκρως σημαντικές Αφιερώσεις που αναφέρθηκαν νωρίτερα εδώ. Πάντως, στην έκδοση Πατάκη (όχι, όμως, και σε εκείνην της «Ελευθεροτυπίας») έχει υιοθετηθεί ο τίτλος που είχε δώσει ο Κ. Θεοτόκης, δηλαδή, το «Η κυρία Μποβαρύ», επιλογή υπέρ της οποίας (έναντι του «Μαντάμ Μποβαρύ») η Μαρία Τσούτσουρα επιχειρηματολογεί πολύ πειστικά· η ίδια έχει νωρίτερα επισημάνει ότι «το αυθεντικό κείμενο» της μετάφρασης του Κωνστ. Θεοτόκη είναι «σχετικά δυσεύρετο, παρά τις επανεκδόσεις» ή τις «υποτιθέμενες ή αυτοαποκαλούμενες» επανεκδόσεις του.

Επιπλέον, η μελετήτρια δεν ήταν τότε εν γνώσει της περαιτέρω επέμβασης που συνιστά η μεταφορά του ανωνύμως συμπληρωμένου (εν έτει 1924) μέρους, από την αρχική του (καλοδιατυπωμένη ή μη) καθαρεύουσα, σε μια δημοτική εμπλουτισμένη με υφολογικές προσαρμογές, μεταφορά οφειλόμενη στην πρωτοβουλία του ως άνω εκδοτικού οίκου.

Με όλα ετούτα, παλιά και καινούργια, βρισκόμαστε μπροστά σε μια ψευδεπίγραφη κατάσταση, όπου το όνομα του Κωνστ. Θεοτόκη δεν αντιστοιχεί παρά μόνον εν μέρει στην πνευματική παραγωγή που του αποδίδεται. Για να μην αναφερθούμε στη βλάβη που προξενείται στο αριστούργημα του Φλομπέρ, από όλες, λίγο πολύ, τις μεταφορές του στην ελληνική, όπως διαπιστώθηκε.

Τελικά, το γαλλόφωνο, από τη μία, και το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, από την άλλη, δεν διαβάζουν το ίδιο βιβλίο, και τούτο όχι εξαιτίας των συνηθισμένων απωλειών που συνιστούν το αναμενόμενο κόστος κάθε μετάφρασης.

Δυστυχώς, ελάχιστοι έχουν τη δυνατότητα του πανεπιστημιακού καθηγητή Μιχαήλ Πασχάλη, ο οποίος, σε ένα εξαιρετικό μελέτημά του (ενταγμένο στο «Αφιέρωμα στον Γκυστάβ Φλωμπέρ» του περ. «Νέα Εστία», Δεκ. 2010, τχ. 1839) για τον χαρακτήρα του «Ιππολύτ Τωταίν», δήλωνε εκ των προτέρων: «Συμβουλεύτηκα όλες τις ελληνικές μεταφράσεις της “Μαντάμ Μποβαρύ”, αλλά οι μεταφράσεις που συνοδεύουν, όπου θεώρησα σκόπιμο, τα γαλλικά χωρία είναι δικές μου».