Εκθέσεις και κατάσκοποι την εποχή του Ψυχρού Πολέμου

Πώς λειτούργησε η ψυχροπολεμική διπλωματία κατά την κρίσιμη μεταπολεμική περίοδο του ΄50 και του ΄60; Ποια η σημασία της διοργάνωσης των διεθνών εικαστικών εκθέσεων στην Αθήνα; Ποιος ο ρόλος των ξένων ιδρυμάτων και των μυστικών υπηρεσιών; Η αναζήτηση απαντήσεων στα παραπάνω ερωτήματα τεκμηριώνεται με αποκαλυπτικά αρχειακά ιστορικά δεδομένα. Το σημαντικότερο, αυτά οδηγούν ώς το σήμερα και τη νέα συνθήκη που συχνά βιώνουμε στον χώρο των τεχνών, μέσα από κρυφούς ή φανερούς πολιτισμικούς πολέμους.

Αν ρίξουμε μια ματιά στο πιο πρόσφατο παρελθόν, στις εν μέσω αλλεπάλληλων κρίσεων εξελίξεις και ανακατατάξεις της τελευταίας δεκαετίας, καθώς και στη συσσώρευση ανάλογης ύλης από τα προηγούμενα χρόνια, διαπιστώνουμε ότι προκάλεσαν ριζικές επαναξιολογήσεις της σχέσης των εικαστικών με την κοινωνία και την πολιτική. Η αμφισβήτηση, η συμμετοχική και η κοινοτική τέχνη βρέθηκαν στο κέντρο του ενδιαφέροντος, η πολιτικοποίηση των τεχνών σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης προσέλκυσε τις νεότερες γενιές καλλιτεχνών.

Φτάνει να διαβάσει κανείς το πολυσέλιδο κείμενο του καλλιτεχνικού διευθυντή Adam Szymczyk στον ογκώδη κατάλογο της Documenta της Αθήνας 2017, να ρίξει μια ματιά στις καταγγελίες για τον ναζί και εγκληματία πολέμου συνιδρυτή της έκθεσης την εποχή του Ψυχρού Πολέμου ή τις κριτικές για τη φετινή ανάθεση της καλλιτεχνικής διεύθυνσης στην κολεκτίβα Ruangrupa από την Ινδονησία, για να έχει ένα πανόραμα των σφοδρών ιδεολογικών συγκρούσεων, των μετατοπίσεων και ιστορικών διαδρομών αλλά και της μεγάλης εικόνας αλληλεξάρτησης των δικτύων και ρευμάτων που συγκροτούνται παγκοσμίως.

Από την άλλη μεριά, μέσα στα ίδια αυτά τελευταία χρόνια, τα μουσεία ισχυροποιήθηκαν ως θεσμικοί πυλώνες, επιλέγοντας πρωτόγνωρους δρόμους διαχείρισης που δανείστηκαν από τον επιχειρηματικό κόσμο και τη φιλοσοφία του. Τόσο που να διακυβεύεται ο ίδιος ο ορισμός τους όσον αφορά τον κοινωνικό τους ρόλο. Το εμπόριο τέχνης και ορισμένοι καλλιτέχνες σταρ εγκαινίασαν πρωτόγνωρους τρόπους προβολής, οι δημοπρασίες και οι συλλέκτες τροφοδότησαν εντατικά το χρηματιστήριο αξιών, πρόσφατα έκαναν την εμφάνισή τους τα άυλα ψηφιακά έργα τέχνης. Από τη μεριά τους, τα ιδιωτικά ιδρύματα προσπάθησαν να διευρύνουν με πακτωλό χρημάτων τον χώρο κύρους που ήδη κατέχουν, συνεργαζόμενα με δημόσιους οργανισμούς και θεσμούς, με ανταγωνισμό νεωτεριστικών παρεμβάσεων στον δημόσιο χώρο, φυσικό και συμβολικό, μέσα από συνεργασίες, δωρεές και χορηγίες.

Πολλή δουλειά για τους ιστορικούς τέχνης και τους πολιτισμικούς αναλυτές, που ωστόσο φάνηκε να αντιμετωπίζουν με σχετική αμηχανία το περίπλοκο πεδίο που αναδύεται, στον βαθμό που συμπλέκεται με μια δέσμη κατ’ εξοχήν πολιτικών επιλογών και επιδιώξεων. Μάλιστα, αυτή η αμηχανία εκφράζεται τη στιγμή ακριβώς που τους έχουμε περισσότερο ανάγκη, προκειμένου να κατανοήσουμε το πεδίο με βάση την ιστορία των θεσμών και των μηχανισμών, το οικοσύστημα και την ανθρωπογεωγραφία, τις συνέχειες και τις ρήξεις.

Πολύ πρόσφατα διαπιστώσαμε, άλλωστε, ότι και η πρόσφατη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, που προκάλεσε καταιγισμό διαμαρτυριών και συγκρούσεων με αποκλεισμούς καλλιτεχνών και έργων, παραιτήσεις διευθυντών, διαμαρτυρίες και πολιτικές καταγγελίες, δεν κατάφερε παρά να τροφοδοτήσει περιορισμένο δημόσιο διάλογο, ενώ περίσσεψαν ο φανατισμός, η προπαγάνδα και η παραπληροφόρηση. Παλιά μου τέχνη κόσκινο.

Το βιβλίο της Αρετής Αδαμοπούλου εκδόθηκε, θαρρείς, την κατάλληλη στιγμή των μεγάλων αποριών, για να μας οδηγήσει, με συστηματικό και αξιόπιστο τρόπο, να κατανοήσουμε πώς συγκροτείται το ιδιαίτερο πεδίο των τεχνών, πάνω σε άξονες ιδεολογικούς, πολιτισμικούς και διπλωματικούς εν μέσω κρίσιμων παγκόσμιων διακυβευμάτων. Εξετάζοντας τις διεθνείς εικαστικές εκθέσεις στην Αθήνα την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, η συγγραφέας οικοδομεί πρωταρχικά μια στέρεη βάση ανάλυσης, ένα οξυδερκές και ακριβολόγο παρατηρητήριο, ικανό να ερμηνεύσει με τον καλύτερο τρόπο τη μεταπολεμική εποχή της διαιρεμένης Ευρώπης. Επιπλέον, η μέθοδός της είναι ανθεκτική και ισχυρή απέναντι και στις σημερινές εκδοχές, τις περιπέτειες των τεχνών κάτω από το πρίσμα της πολιτικής του πολιτισμού σε εποχές κρίσης κι αυτό αποτελεί ένα επιπλέον κέρδος για τους αναγνώστες.

Το βιβλίο θεμελιώνει σε βάθος, πριν προχωρήσει στην ξεχωριστή ανάλυση καθεμιάς από τις διεθνείς εκθέσεις, τα κομβικά ζητήματα του πολιτισμικού πλαισίου τους. Στέκεται με σοβαρό προβληματισμό πάνω σε ζητήματα όπως η διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας, οι πολιτιστικές αξίες των κοινωνιών της εποχής, οι κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις που επηρέασαν τους καλλιτέχνες, κριτικούς, συλλέκτες αλλά και θεσμικούς παράγοντες, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «οι εκθέσεις αποτελούν ένα πεδίο στο οποίο δομήθηκε στην πράξη η ιδέα του ψυχροπολεμικού πολιτιστικού ανταγωνισμού μεταξύ κρατών, πολιτικών συμμαχιών και ιδεολογικών συστημάτων». Ενα συμπέρασμα που θα αποτελέσει τη στέρεη αφετηρία της ανάλυσής της για την οργάνωση και το περιεχόμενο των εκθέσεων αλλά και, πολύ σημαντικό, την ευρύτερη κοινωνική σημασία τους στη διαμόρφωση του κοινού τους.

Στην εισαγωγή και στο πρώτο μέρος του βιβλίου βρίσκουμε όλες τις πληροφορίες, τα υλικά και τις διορατικές παρατηρήσεις που αφορούν το πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου όσον αφορά τον μείζονα ρόλο του πολιτισμού στην καρδιά του ευρωπαϊκού οικοδομήματος κατά τη μεταπολεμική εποχή, τη συγκρότηση των πολιτιστικών θεσμών, τη νέα προσέγγιση της μοντέρνας τέχνης και της δυτικής παραγωγής, την πολιτιστική διπλωματία των ΗΠΑ.

Αυτή η σαφής και περιεκτική ανάλυση μας βοηθά να αντιληφθούμε, στη συνέχεια, τι πραγματικά σήμαιναν και πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι εκθέσεις τέχνης για την Ευρώπη και, πιο ειδικά, για τη χώρα μας. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, όχι μόνο οι εκθέσεις αλλά και ο ρόλος των ξένων πολιτιστικών ιδρυμάτων, η ίδρυση ορισμένων βιβλιοθηκών, εκδοτικές σειρές, ραδιοφωνικές εκπομπές της εποχής αλλά και η παραγωγή άλλων πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών θα μπορούν να βρουν το κατάλληλο έδαφος ερμηνείας.

Σε ένα περιβάλλον όπου ο ναζισμός είχε κλονίσει την πίστη στην ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά και τις ανθρωπιστικές αξίες, με αντίπαλες σε θανάσιμη αναμέτρηση τις κοσμοθεωρίες και τις ιδεολογίες του καπιταλισμού και του κομμουνισμού, η διαχείριση της συλλογικής μνήμης και της καλλιτεχνικής σύλληψης του επιθυμητού μέλλοντος από τις τέχνες έγινε το μήλον της έριδος για τις κυβερνήσεις, τις μυστικές υπηρεσίες, τους νεοσύστατους υπερεθνικούς θεσμούς, όπως η Unesco, το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM), η Διεθνής Ενωση Κριτικών Τέχνης (AICA) αλλά και η Αμερικανική Υπηρεσία Πληροφοριών (USIA, USIS) ή το ραδιόφωνο της Φωνής της Αμερικής.

Οι πολιτιστικές διοργανώσεις στις οποίες επένδυε χρήμα και σχέδια η διπλωματία, προκειμένου να περάσει τα μηνύματά της, μας θυμίζουν τα κατασκοπευτικά μυθιστορήματα του Τζον Λε Καρέ, με όλη τη ρητορική περί ελεύθερου κόσμου και παραπετάσματος. Ηταν άραγε ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός η τυχαία επικράτηση ενός καλλιτεχνικού ρεύματος ή ταίριαζε στο ιδεολογικό πλαίσιο που προωθούσε η αμερικανική πλευρά; Ηταν τα έργα των καλλιτεχνών και ο αισθητικός προσανατολισμός των ίδιων άμοιρα του κλίματος που συστηματικά καλλιεργούσαν και χρηματοδοτούσαν οι θεσμοί, τα συμβούλια, τα συνέδρια;

Οσοι παρασύρονται καλόπιστα και σήμερα από την προβολή της πολιτιστικής διπλωματίας σαν αθώας softpower, καλό θα είναι να διαβάσουν τις σχετικές σελίδες του βιβλίου και, στη συνέχεια, να φέρουν στον νου τους ουκ ολίγες εκθέσεις, καλλιτεχνικά γεγονότα, βραβεία, χορηγίες και residencies που χρηματοδοτούνται σήμερα από αυταρχικά καθεστώτα ή κυβερνήσεις που ξεπλένουν κρυφές αμαρτίες.

Στην εικοσαετία που εξετάζεται, η αντιπαράθεση των δύο κόσμων με διαφιλονικούμενο τον πολιτισμό αποδεικνύεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ανηλεής, διαρκής και συστηματική, ενώ θα εμπλουτιστεί στη συνέχεια με άλλες, πιο ευέλικτες μορφές. Ενας πόλεμος θέσεων, ωστόσο, που συνεχίζεται ώς σήμερα με σύγχρονες υποθήκες στα πεδία τόσο της επίσημης κουλτούρας όσο και της αγοράς του πολιτισμού, επιστρατεύοντας μουσεία, συλλέκτες, πλατφόρμες, φεστιβάλ, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά σταθερή την επιδίωξη της ηγεμονίας των πολιτισμικών αξιών. Ολα αυτά εξηγούν έτσι, με κάποιο τρόπο, και το έντονο ενδιαφέρον που παρατηρείται αλλά και τα τεράστια ποσά που διακινούνται από φιλανθρωπικούς και άλλους οργανισμούς σε εποχές κρίσης χωρίς ορατή άμεση απόδοση.

Είναι σημαντικό, ως εκ τούτου, ότι στο βιβλίο τεκμηριώνεται με ενάργεια ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώθηκε το σύγχρονο ελληνικό καλλιτεχνικό πεδίο στην κατεύθυνση του δυτικού εκσυγχρονισμού, καθώς και πώς το κατηύθυνε και το επηρέασε ο σημαντικός θεσμικός παράγοντας του ΕΟΤ και του Φεστιβάλ Αθηνών. Η ώθηση της τέχνης στην υπηρεσία του τουρισμού υπήρξε ισχυρή και καθοριστική, ορίζοντας ουσιαστικά το μοντέλο ανάπτυξής της και το γούστο των ντόπιων ελίτ για πολλές δεκαετίες.

Οι εκθέσεις που εξετάζει αναλυτικά η Α. Αδαμοπούλου κατέχουν το μεγαλύτερο μέρος των σελίδων του βιβλίου και αναλύονται καθεμιά με ξεχωριστό ενδιαφέρον. Οικογένεια του Ανθρώπου, η διασημότερη περιοδεύουσα έκθεση φωτογραφίας των ΗΠΑ στην Ελλάδα (1958), Εκθεση της συλλογής Σταύρου Νιάρχου (1958), Ο Caravaggio και η Σχολή του (1962), Βυζαντινή Τέχνη ως ευρωπαϊκή τέχνη (1964), Παναθήναια Συγχρόνου Γλυπτικής (1965). Αξίζει να πούμε ότι η ανάλυσή τους έρχεται να συναντήσει με εξαιρετική επιτυχία τα εργαλεία που η συγγραφέας έχει επεξεργαστεί στο πρώτο μέρος του βιβλίου και να αποδώσει εξαιρετικά αποτελέσματα πολυεπίπεδης ερμηνείας.

Κλείνοντας, μια τελευταία σκέψη. Διαβάζουμε συχνά βιβλία με πλούτο πηγών και άτολμα συμπεράσματα, όπως διαβάζουμε και βιβλία με βιαστικά συμπεράσματα χωρίς επαρκή τεκμηρίωση. Εδώ μπορούμε να απολαύσουμε ένα βιβλίο ισορροπημένο, ακριβολόγο, πλούσιο σε ιδέες, τολμηρό, που αξιοποιεί τον σύγχρονο θεωρητικό διάλογο αλλά και την τεκμηρίωση που τον δικαιώνει. Ενα υποδειγματικά γραμμένο βιβλίο, που χαίρεται κανείς όταν σκέφτεται ότι διδάσκεται και στο Πανεπιστήμιο.

*Τέως υπουργός Πολιτισμού