Ο πολεμικός ιμπεριαλισμός υφάνθηκε με το βαμβάκι!

Ο Σβεν Μπέκερτ μάς απαντάει σε όλα και μάλιστα, μέσω του βιβλίου του, μας «συστήνει» και έναν νέο όρο: ο «πολεμικός» καπιταλισμός προηγείται του εμπορικού και βιομηχανικού, αφορά την ασύλληπτη βιαιότητα μέσω της οποίας εδραιώθηκε ο καπιταλισμός (και) ως οικονομικό σύστημα, γεγονός που αποδεικνύει πόσο «πλήρως αφύσικος» είναι.

Αλλά «αν δεις την Ιστορία με μια παγκόσμια οπτική, καταλαβαίνεις πως όλα μπορούν ν’ αλλάξουν. Το «δεν υπάρχει εναλλακτική» - η διαβόητη ΤΙΝΑ πάνω στην οποία πάτησαν πολλά καθεστώτα, όπως των Τραμπ, Ορμπαν κ.ά.- δεν ισχύει». Ετσι μας λέει ο καθηγητής του Χάρβαρντ. Οχι κάποιος μαρξιστής, όχι ο ηγέτης ενός ριζοσπαστικού κόμματος. Και κάπως έτσι ξεκινάμε τη συζήτηση...

● Είναι ενδιαφέρον ότι ένας καθηγητής του Χάρβαρντ πραγματεύεται ένα θέμα τα οποίο εκθέτει τη Βρετανική Αυτοκρατορία, όπως και την ιστορία των ΗΠΑ. Είστε μαρξιστής, σοσιαλιστής... τι είστε;

Είμαι ιστορικός, διδάσκω στις ΗΠΑ, μένω εκεί και μάλιστα το πρώτο μου βιβλίο ασχολείται με την ιστορία της αστικής τάξης της Νέας Υόρκης. Κάτι τοπικό, δηλαδή. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, προσπαθώ να καταλάβω πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος στον οποίο ζούμε, το πόσο ισχυρός αποδεικνύεται ο καπιταλισμός. Ταυτόχρονα σκέφτομαι τους σκλάβους του 19ου αι., που εξαναγκάστηκαν με τη βία στη σκλαβιά, αλλά παρ’ όλα αυτά κατάφεραν να απελευθερωθούν και οι απόγονοί τους να είναι ισότιμα μέλη της κοινωνίας. Αυτό είναι ένα γεγονός πολύ ενθαρρυντικό…

Τώρα, ίσως επειδή είμαι Ευρωπαίος στην καταγωγή, από μικρός είχα γνώσεις της παγκόσμιας Ιστορίας και πάντα ήθελα να ασχοληθώ με μια εργασία που να συνδέει την Ιστορία των ΗΠΑ με την παγκόσμια Ιστορία και κυρίως με την Ιστορία του καπιταλισμού. Ενας τρόπος για να γίνει αυτό, ήταν μέσω της Ιστορίας του βαμβακιού, ένα θέμα που δεν είχε πιάσει κάποιος έως σήμερα και τελικά αποδεικνύεται παγκόσμιο μα και καίριο για τις αλλαγές που συντελέστηκαν πριν από τον εμπορικό καπιταλισμό.

● Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η αυτοκρατορία του βαμβακιού είναι μια πρώιμη μορφή παγκοσμιοποίησης;

Για να είμαι ειλικρινής, όταν ξεκίνησα να γράφω το βιβλίο δεν ήταν στις προθέσεις μου να γράψω για τον καπιταλισμό. Αλλά στη συνέχεια, όταν αντιλήφθηκα τον κεντρικό ρόλο του βαμβακιού στην παγκόσμια οικονομία, τότε ασχολήθηκα για τα καλά. Δεν θα έλεγα ότι το βαμβάκι είναι το πρώτο παγκοσμιοποιημένο αγαθό, γιατί πριν από αυτό έχουμε τη ζάχαρη, ωστόσο έδωσε την ώθηση που χρειαζόταν προς την αρχή της καπιταλιστικής εδραίωσης.

● Βέβαια, η ζάχαρη (όπως και το μετάξι) δεν ήταν για τον καθένα, ενώ το βαμβάκι ήταν.

Αυτό που είναι μοναδικό με το βαμβάκι είναι η παγκόσμια διάσταση του προϊόντος: πραγματικά, συνδέει όλα τα μέρη του πλανήτη και ως εκ τούτου αποτελεί ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα της παγκοσμιοποίησης του καπιταλισμού. Επιπλέον, έχουμε τη ριζική αναμόρφωση της γεωργίας μέσω της ανάπτυξης της δουλείας στην Αμερική, ενώ παράλληλα συμβαίνει η Βιομηχανική Επανάσταση στην Ευρώπη.

Αυτός ο συνδυασμός είναι μοναδικός! Μην ξεχνάμε και πως στις ΗΠΑ, η οικονομία είναι βασισμένη στους σκλάβους. Μάλιστα, κατά την εξαγορά των σκλάβων από την Αφρική με προορισμό την Αμερική, το κύριο ανταλλακτικό αγαθό ήταν το βαμβάκι, αποτελούσε κάποιου είδους νόμισμα.

● Και πότε ξεκινά αυτή η ιστορία;

Αυτό είναι ένα από τα θέματα του βιβλίου. Ολοι γνωρίζουν για τη Βιομηχανική Επανάσταση και ότι αυτή αφορά κυρίως την επεξεργασία του βαμβακιού. Γιατί όμως το βαμβάκι κατέστη τόσο σημαντικό για τη Βιομηχανική Επανάσταση και γιατί αυτή η επανάσταση συνέβη στην Ευρώπη;

Είναι κομβικό να κατανοήσουμε ότι οι Ευρωπαίοι είχαν εγκαταστήσει εμπορικά δίκτυα πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση και η ύπαρξη των δικτύων αυτών αποτελεί προϋπόθεσή της. Οι Ευρωπαίοι εισήγαγαν από την Ασία και την Ινδία την τεχνολογία βαφής υφασμάτων. Στη συνέχεια δημιουργήθηκαν οι βαμβακοφυτείες στην Αμερική και ξεκίνησε η μεταφορά σκλάβων από την Αφρική για να εργαστούν εκεί.

● Κατά πόσο όλες αυτές οι συνθήκες ευνόησαν τη διαμόρφωση και την ανάπτυξη του μαρξισμού; Ρωτάω, καθώς ο Φρίντριχ Ενγκελς, διά βίου συνοδοιπόρος του Καρλ Μαρξ, ήταν γιος βιομηχάνου υφασμάτων στο Μάντσεστερ της Αγγλίας και ως εκ τούτου είχε άμεση γνώση των συνθηκών εργασίας των βιομηχανικών εργατών του 19ου αι. Μάλιστα ο πατέρας του Ενγκελς (από τους μεγάλους βιομηχάνους υφαντουργίας τότε) κατά σύμπτωση πέθανε το 1860, ακριβώς το έτος που ξεκινάτε την ιστορική αφήγηση στο βιβλίο σας.

Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση, η οποία δεν συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο, καθώς δεν είχα σκεφτεί τη σύνδεση. Πράγματι όμως οι θέσεις του Μαρξ για το προλεταριάτο διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από τις συνθήκες στα εργοστάσια, που σε ό,τι αφορά την Αγγλία ήταν κυρίως εργοστάσια κατεργασίας βάμβακος και παραγωγής υφασμάτων. Και ασφαλώς, ο Μαρξ συνδέει το τι συμβαίνει στην Αγγλία με τα παγκόσμια τεκταινόμενα, όπως η δουλεία στην Αμερική. Συνεπώς, μπορούμε να πούμε ότι η παρατήρηση αυτή ευσταθεί.

● Σε έναν βαθμό κριτικάροντας και σε έναν βαθμό υπερβαίνοντας τη θεώρηση του Μαξ Βέμπερ για τη σχέση της προτεσταντικής ηθικής με το πνεύμα του καπιταλισμού, αναφέρεστε στον «πολεμικό καπιταλισμό», ο οποίος προϋπήρχε της Βιομηχανικής Επανάστασης. Πώς προέκυψε αυτός ο όρος; Επίσης έχει χρησιμοποιηθεί και ο όρος «αρπακτικός» καπιταλισμός και μάλιστα από Ελληνα ερευνητή.

Το «αρπακτικός καπιταλισμός» ακούγεται πολύ ενδιαφέρον, δεν τον έχω συναντήσει και θα με ενδιέφερε να μάθω περισσότερα γι’ αυτό. Ο όρος «πολεμικός καπιταλισμός» προέκυψε καθώς ο «εμπορικός» δεν με κάλυπτε: ο καπιταλισμός διαθέτει μια μακρά προϊστορία, πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση και η ιστορία αυτή περιέχει πολλή βία. Αυτό είναι το βασικό επιχείρημα του βιβλίου: ο καπιταλισμός ήταν πολύ δύσκολο να γίνει αποδεκτός. Οι άνθρωποι τότε δεν εξαρτιόνταν από παγκοσμιοποιημένες αγορές - είχαν τη δυνατότητα να παράγουν οι ίδιοι τα αγαθά που κατανάλωναν. Τότε έρχεται το καπιταλιστικό πνεύμα με τους Ευρωπαίους εμπόρους και προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο ριζικός μετασχηματισμός στην οργάνωση των οικονομικών δραστηριοτήτων, ο ρόλος που έπαιξε η επιβολή διά της βίας είναι τρομερά σημαντικός.

Η βία είναι πανταχού παρούσα! Η Βρετανική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών στην Ασία κατέσφαζε τους τοπικούς εμπόρους. Με τη βία έπαιρναν τα εδάφη από τους ιθαγενείς. Διά της βίας μετέφεραν με πλοία σκλάβους από την Αφρική στην Αμερική. Και αυτό είναι ένα δεύτερο ζήτημα που θίγεται στο βιβλίο: ο σημαντικός ρόλος της εργασίας των σκλάβων στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Είναι η βίαιη κατάληψη εδαφών, σε συνδυασμό με τη βίαιη εμφάνιση της εργασίας των σκλάβων που αποκαλώ «πολεμικό καπιταλισμό». Θεωρώ τον όρο αυτό πιο κατάλληλο από τους όρους «εμπορικός καπιταλισμός» και «μερκαντιλισμός», καθώς αναδεικνύει τη βίαιη φύση του καπιταλισμού, κάτι που δεν έχει επισημανθεί όσο θα έπρεπε. Είναι κάτι το εντελώς αφύσικο και ασύλληπτα βίαιο.

● Τι διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε από την Ιστορία του βαμβακιού;

Κατ’ αρχάς κάτι στο οποίο αναφερθήκαμε νωρίτερα, δηλαδή ότι μέσω του βαμβακιού και του πολεμικού καπιταλισμού οδηγηθήκαμε σε έναν ριζικό ανασχηματισμό της οικονομικής οργάνωσης, ο οποίος επιτεύχθηκε ύστερα από βίαιη καταστολή των αντιδράσεων που αναδύθηκαν. Ενα δεύτερο στοιχείο είναι ότι ο καπιταλισμός είναι αφύσικος, εδραιώθηκε με βία, αλλά δεν είναι δογματικός, συνεχώς μεταμορφώνεται!

Ο πολεμικός, προ-βιομηχανικός καπιταλισμός μικρή σχέση έχει με τον μεταπολεμικό καπιταλισμό της ευμάρειας. Επίσης, ο καπιταλισμός είναι συνδεδεμένος με τη μισθωτή εργασία, αλλά υπήρχαν και άλλες μορφές απασχόλησης, όπως η δουλεία... Αυτά τα δίπολα (μισθωτή εργασία-δουλεία) και οι ιστορικές του μεταλλάξεις φανερώνουν τον δυναμισμό και τον πολυμορφισμό του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός συνδυάζει πράγματα εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους και συνδέει εντελώς διαφορετικά μέρη μεταξύ τους. Η σημερινή παγκοσμιοποίηση δεν είναι η ίδια με αυτήν των μέσων του 20ού αι., ούτε καν με αυτήν της δεκαετίας του 1970.

● Αν ο καπιταλισμός είναι τόσο αφύσικος και μακριά από τον άνθρωπο, πώς παραμένει ζωντανός και ηγεμονεύει;

Ασφαλώς ο σημερινός κόσμος είναι κατά πολύ περισσότερο καπιταλιστικός σε σχέση με τον κόσμο του 19ου αιώνα που περιγράφω στο βιβλίο. Ο καπιταλισμός μεταμορφώνεται και επιπλέον, σήμερα παράγουμε και καταναλώνουμε πολύ περισσότερα αγαθά. Φυσικά το ζήτημα έχει και πολιτική πτυχή, καθώς (και) ο καπιταλισμός είναι ζήτημα πολιτεύματος.

Το τονίζω αυτό: ο καπιταλισμός είναι ζήτημα τόσο πολιτικό όσο και οικονομικό - δεν μπορούμε να δούμε αυτά τα δύο χωριστά. Από την άλλη, η Ιστορία είναι γεμάτη εκπλήξεις και μία από αυτές είναι και η ίδια η εξάπλωση του καπιταλισμού. Κανείς δεν το περίμενε, ελάχιστοι το ήθελαν, εξ ου και η βία. Ωστόσο, η εξάπλωση αυτή έχει όριο: τον περιορισμένο χώρο εξάπλωσης στον πλανήτη, την αδυναμία εύρεσης ολοένα και φτηνότερης εργασίας, τους οικολογικούς περιορισμούς!

● Τελικά, ποιο είναι το «αδράχτι» του σημερινού καπιταλισμού, με το οποίο γίναμε σύγχρονες «ωραίες κοιμωμένες»; Τι είναι αυτό που δεν θα πρέπει να αγγίξουμε για να μην πέσουμε σε «βαθύ ύπνο» ως πολίτες;

Πρέπει να κατανοήσουμε ότι ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι αφύσικος! Αναφερόμαστε στη αγορά και την οικονομία σαν να πρόκειται για θεούς, κάτι έξω από μας, που δεν επιτρέπεται να αγγίζουμε. Ομως όλα αυτά είναι ανθρώπινες κατασκευές - αυτό διδάσκει η Ιστορία. Μπορούν κάλλιστα να υλοποιηθούν με διαφορετικούς τρόπους, ώστε να υπηρετούν τις ανθρώπινες ανάγκες. Αυτό πρέπει να το θυμόμαστε. Δεν ξέρω ποια είναι η κατάσταση στην Ελλάδα, αλλά στις ΗΠΑ γίνεται ήδη μια μεγάλη προσπάθεια «φυσικοποίησης» του καπιταλισμού, τόσο στην κοινωνία όσο και στους ακαδημαϊκούς κύκλους.

Αυτή είναι και η δύναμη της Ιστορίας: να καταδείξει πως το καπιταλιστικό μοντέλο είναι αφύσικο, πως δεν είναι παρά μια κατασκευή. Και ως τέτοια, μπορεί να ξε-κατασκευαστεί. Οπως άλλαξε η Ιστορία στο παρελθόν, έτσι θα αλλάξει και στο μέλλον. Η σημερινή κατάσταση δεν είναι παντοτινή. Δεν είμαστε θύματα αυτού του κόσμου. Εμείς τον δημιουργήσαμε και εμείς μπορούμε να τον αλλάξουμε. Το σύνθημα «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» ισχύει.