Και άλλα του θανάτου λάφυρα

Μνήμης χάριν ποιητού

Δημήτρη Καρασάββα

Τα διηγήματα του βιβλίου ώρες αιώρες (Κέδρος, 2021), όπως εύστοχα έχει γραφτεί, αποτελούν «επιτύμβια πεζά»¹ για τις απουσίες των ανθρώπων της πόλης. Εκτεταμένα κείμενα, μικροδιηγήματα, ιστορίες των κατοίκων, προσωπικές μνήμες του συγγραφέα αποτυπώνουν την Ιστορία της Βέροιας (απελευθέρωση από τους Τούρκους, Μεσοπόλεμος, Κατοχή, Εμφύλιος, Μεταπολίτευση) και συνθέτουν ένα ιδιαίτερο σύμπαν. Στη συνέχεια του κειμένου, επικεντρώνομαι κυρίως στο διήγημα με τον τίτλο «Ιριδες» με σκοπό να καταγράψω την αναγνωστική μου ανταπόκριση.

Το διήγημα «Ιριδες» αφηγείται την προσπάθεια μιας παρέας παιδιών να κρεμάσουν κουδουνάκια σε λαιμούς νεοσσών πουλιών που μεγαλώνουν σε μια φωλιά του ιστορικού πλάτανου της Κεντρικής.² «Καλοκαίρι του 1917. Παλαιά Μητρόπολη της πόλης. Εντός της έχουν καταλύσει στρατεύματα και υποζύγια των γαλλικών δυνάμεων της Αντάντ». Στην Παλαιά Μητρόπολη ένας Γάλλος υπολοχαγός ξυρίζεται και τραγουδάει έναν χαρούμενο σκοπό. Τα παιδιά σκαρφαλώνοντας αντικρίζουν τη φωλιά, μια ιριδίζουσα εστία έντονου φωτός, και προσπαθούν να κρεμάσουν τα κουδουνάκια στους νεοσσούς. Το τρίτο παιδί της παρέας, ο Δημητρός, περνώντας από τα γερμένα κλαδιά του ιστορικού πλάτανου βρίσκεται μέσα στην Παλιά Μητρόπολη και σαν ένας μικρός άγγελος, ένα πουλί, ενώνεται με την ομορφιά και το μυστήριο των σεβαστικών παραστάσεων της εκκλησίας. Η Βάπτιση, Ο Χριστός Χαλκίτης, η Γέννηση³ κ.ά. Η πλοκή του διηγήματος κορυφώνεται όταν ο Δημητρός πέφτει πάνω στον Γάλλο υπολοχαγό ρίχνοντας το μπουκαλάκι του με το άρωμα ξυρίσματος. Από τον θόρυβο, τα παιδιά που είναι σκαρφαλωμένα στον πλάτανο τρομάζουν και ένας νεοσσός γλιστράει από τα χέρια τους και πληγώνεται θανάσιμα με την πτώση. «Το κουδουνάκι που φέρει στον λαιμό του ηχεί σπαρακτικά».

Αλήθεια, τι αριστουργηματικό έχει το συγκεκριμένο διήγημα; Ο Καισαρίδης δημιουργεί ένα παπαδιαμαντικής προέλευσης σύμπαν με έναν τρόπο όμως πολύ ιδιαίτερο και προσωπικό. «Καισαριδικό». Στο διήγημα συναιρούνται αριστοτεχνικά ιστορικοί χρόνοι καθοριστικοί για την πόλη μέσω της πλοκής. Η άλωσή της από τους Τούρκους και ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος.

Η πλοκή κορυφώνεται με το μάγεμα που αισθάνεται ο Δημητρός αντικρίζοντας τις σεβαστικές τοιχογραφίες της εκκλησίας. Ιερότητα, μυστήριο, θρησκευτικότητα, απορία μπροστά στην Ομορφιά και την Τέχνη – θέλω να προσθέσω και τον όρο Παράδοση, αλλά επιφυλάσσομαι λόγω της πολυσημίας του όρου. Οι μίσχοι του πλάτανου τρανεύουν, τα μυρμήγκια ακολουθούν τη διαδρομή τους στον κορμό του, τα παιδιά παίζουν σκαρφαλώνοντας, κυνηγώντας το ένα το άλλο, οι νεοσσοί θα φέρουν το κουδουνάκι τους στον λαιμό πετώντας. Ποια «Βάπτιση» απεικονίζεται; Το μάγεμα λύνεται με μια απλή στιγμή, ένα μπουκαλάκι άρωμα θραύεται, ένας νεοσσός τραυματίζεται θανάσιμα. Η ζωή; Η ζωή της πόλης; Των κατοίκων της;

«Η ζωή της πόλης συνεχίζεται, επειδή τα μάτια-καρφιά της πόλης διατηρούσαν ακόμα φως στον πυρήνα τους, πυγολαμπίδας φως, πλην ικανό να σε οδηγήσει μέσα στην κάθυγρη νύχτα».

Με το σύνολο των βιβλίων του αλλά και με την καινούργια συλλογή ο Καισαρίδης, μιλώντας για τις απώλειες των απλών ανθρώπων της πόλης, τροφοδοτεί το βλέμμα και τη σκέψη μας προς τη συνειδητοποίηση της μαγείας της ζωής, αλλά, κυρίως, και προς την ιερότητα του χώρου, επανορίζοντας, κατά μία έννοια, τον συλλογικό εαυτό μας. Στο κείμενο με τίτλο «Σεβίζων αρχάγγελος της πόλης»⁴, που συνομιλεί οργανικά με το διήγημα «Ιριδες», γράφει: «Πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε –στην πόλη γύρω μας– την ιερότητα του βλέμματος με όλον αυτόν τον ορυμαγδό που μας περιβάλλει και μας διαλύει; Τη διείσδυση στις εσωτερικότερες πτυχές τού είναι των πραγμάτων και όχι στην κολακεία του φαίνεσθαι; Πώς θα καταφέρω να παρατηρώ μέσα στην πόλη τα πράγματα γύρω μου να διαστέλλονται και να συστέλλονται και, ακολουθώντας τη μυστική ζωή τους, να βρίσκω –και να εφευρίσκω– την ουσία τους και τα ερεθίσματά τους, την αρχέγονη ιερότητά τους με τη βοήθεια του ονείρου και της φαντασίας;».

Τα προσωπικά αναγνωστικά σχόλια στοιχίζονται κυρίως στην πεποίθηση πως ο λόγος για τις απώλειες των απλών ανθρώπων, ο λόγος για τον θάνατο, καθιστά τον αφηγητή ικανό να αντικρίζει το θαύμα και το μυστήριο της ζωής.

Αυτή η εξοικείωση με τον θάνατο μέσω των «επιτύμβιων πεζών» του συγγραφέα ανακαλεί στη μνήμη μου τα ασύγκριτα λόγια του Παπαδιαμάντη «εφ’ ου ήτο το Κοιμητήριον, και εις τα κλίτη του οποίου εκυλίοντο αενάως προς την θάλασσαν την πανδέγμονα τεμάχια σαπρών ξύλων από ξεχώματα, ήτοι ανακομιδάς ανθρωπίνων σκελετών, λείψανα από χρυσές γόβες ή χρυσοκέντητα υποκάμισα νεαρών γυναικών, συνταφέντα ποτέ μαζί των, βόστρυχοι από κόμας ξανθάς, και άλλα του θανάτου λάφυρα».

Πατώντας σ’ αυτόν τον θαλασσόβραχο ο Καισαρίδης δεν μας εξοικειώνει με τον θάνατο μόνο, αλλά εξασκεί το βλέμμα στο μάγεμα της ζωής και την αξία της, στην ιερότητα του χώρου.

Ο Καισαρίδης κοσμεί τη δική του ασπίδα του Περσέα με ανεύρετους, χαμένους Γιάννηδες, Χρυσούλες και Μουσιάρηδες, με σκοπό όχι να φονεύσει τη Μέδουσα χωρίς να πετρώσει, αλλά για να οξύνει το βλέμμα και τη φαντασία αντικρίζοντας την ομορφιά και το ιερό. Πατώντας στη σκιά και στον θάνατο αναζητά το φως και την ιερότητα της ζωής.

Εκτός από το διήγημα «Ιριδες», η ιερότητα του χώρου και το παιγνιώδες της μνήμης του θανάτου αναδεικνύονται στα αριστοτεχνικά κείμενα «Η λίμνη», «Σωτήρης και Μαριάνθη», «Ικαρία» κ.ά.

Οι λογοτεχνικές αναπαραστάσεις της ζωής και του θανάτου ανθρώπων της πόλης που φιλοτεχνεί ο Καισαρίδης εγείρουν πολλά ερωτήματα. Επιλέγω να παραθέσω δύο από αυτά με σκοπό να στοχαστεί ο αναγνώστης για τις τυχόν επιλογές που προκρίνει ο ίδιος. Με ποιον τρόπο η τοπικότητα που αναδύεται από τις ιστορίες του βιβλίου ώρες αιώρες συνθέτει μια καθολικότητα που αφορά γενικά τους αναγνώστες της λογοτεχνίας;

Πολλοί συγγραφείς και κριτικοί συμφωνούν πως η κουλτούρα είναι πάντα τοπική, όμως οι φιλοδοξίες της είναι καθολικές. Το δεύτερο ερώτημα που μ’ απασχολεί σχετίζεται με τον δημόσιο διάλογο σχετικά με τις χρήσεις της λογοτεχνίας. Συγκεκριμένα, εάν τα κείμενα του Καισαρίδη αναπαριστούν πετυχημένα, όπως υποστηρίζω, τη μυστική ζωή της πόλης, πώς θα μπορούσαν να αποτελούν σημείο αναφοράς για την ίδια την πόλη, τουλάχιστον, έτσι ώστε να έχουν την ίδια λειτουργία με ό,τι αποτελεί μνημείο αυτού του τόπου; Οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες και οφείλουν να είναι προσωπικές μετά την ανάγνωση της συλλογής ώρες αιώρες.

1. Λίνα Παντελέων, «Επιτύμβια πεζά», [Η Καθημερινή], 23-11-2021

2. Στον πλάτανο της οδού Κεντρικής απαγχονίστηκε ο μητροπολίτης της Βέροιας Αρσένιος κατά την άλωση της πόλης από τους Τούρκους (1430;)

3. Τοιχογραφίες της Παλαιάς Μητρόπολης (12ος-14ος αι.). Ειδικά η τοιχογραφία της «Βάπτισης» με την πρωτοτυπία των θεμάτων που πλαισιώνουν το κεντρικό θέμα –τη Βάπτιση του Χριστού– ελκύει την προσοχή. Στην τοιχογραφία υπάρχουν παιδιά που παίζουν σε ένα γεφύρι, ψαρεύουν, κολυμπάνε πάνω σε δελφίνια κ.λπ. Η παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας, μετά την αποκατάστασή της, αποδόθηκε στο κοινό το 2016.

4. Το κείμενο είναι αφιερωμένο στον αρχαιολόγο Θανάση Παπαζώτο (1951-1996), που με τις έρευνες και τις μελέτες του ανέδειξε τη σημασία των βυζαντινών ναών και εικόνων της Βέροιας.

Τη σελίδα αυτήν δεν τη φτιάχνουν επαγγελματίες κριτικοί βιβλίου. Οι παρουσιάσεις είναι των ίδιων των αναγνωστών, εκείνων ακριβώς για τους οποίους γράφτηκε το βιβλίο. Είναι γραμμένες από αναγνώστες και απευθύνονται σε αναγνώστες. Και αυτό τις κάνει πιο προσωπικές, πιο προσιτές και πιο ανθρώπινες. Αν θέλετε να μοιραστείτε όσα νιώσατε διαβάζοντας ένα βιβλίο, στείλτε το κείμενό σας στο [email protected].