«Τριετία επανόδου στο παλαιό»

Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Θεμέλιο το βιβλίο του Κώστα Ζώρα, ομότιμου καθηγητή Πολιτικής Κοινωνιολογίας και Κοινωνιολογίας των Θεσμών στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, με τίτλο «Κάθε μέρα λίγες λέξεις…». Πρόκειται για μια συλλογή κριτικών παρατηρήσεων και καίριων ερωτημάτων που ο συγγραφέας πρότεινε σε καθημερινή βάση επί τρία έτη (2018-2021), με τη μορφή σχολίων, στους αναγνώστες της «Εφημερίδας των Συντακτών».

Το μεγαλύτερο προτέρημα αυτού του βιβλίου είναι πως μέσω αυτής της ιδιαίτερα λιτής γραφής -λίγες λέξεις κάθε μέρα- αποτυπώνονται με ενάργεια οι πολιτικο-κοινωνικές μεταμορφώσεις της χώρας σε μια ταραγμένη τριετία. «Τριετία υποχώρησης και επανόδου στο παλαιό», όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος ο συγγραφέας. Μια τριετία που, τολμώ να συμπληρώσω, μας βύθισε αργά αλλά σταθερά στον σκοταδισμό και τον ολοκληρωτισμό με αρκετές, είναι αλήθεια, φωτεινές στιγμές αμφισβήτησης και διεκδίκησης μιας άλλης ζωής, ενός διαφορετικού κόσμου.

Αυτές ακριβώς τις μεταμορφώσεις, τις συνέχειες και τις ασυνέχειες του κοινωνικού γίγνεσθαι μας καλεί να κατανοήσουμε ο συγγραφέας, εκφράζοντας με τόλμη και παρρησία τις αταλάντευτες δημοκρατικές αξίες που δονούν τη σκέψη και τη μακρόχρονη δράση του τόσο στις πανεπιστημιακές αίθουσες όσο και στην πολιτική αρένα.

Μετά το χρονικό και συμβολικό ορόσημο της ήττας της Αριστεράς στις βουλευτικές εκλογές της 7ης Ιουλίου 2019 και την αποχώρηση του Αλέξη Τσίπρα από το πρωθυπουργικό αξίωμα, ο συγγραφέας επικεντρώνει την προσοχή του στην υποχώρηση των δημοκρατικών αξιών και την ορατή ή αόρατη συρρίκνωση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη χώρα μας.

Από τις βίαιες εισβολές των «ειδικών φρουρών» στα Πανεπιστήμια και την άγρια καταστολή κάθε διαφορετικής φωνής μέχρι το δημόσιο λιντσάρισμα του Ζακ Κωστόπουλου, την απροκάλυπτη ξενοφοβία και τη μισαλλοδοξία των σκοταδιστών της Εκκλησίας, ο συγγραφέας αναδεικνύει πως το φάντασμα των ακροδεξιών αντιλήψεων και πρακτικών παύει να είναι φάντασμα. Γίνεται μια ζοφερή πραγματικότητα όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Σε ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου του ο Κώστας Ζώρας στηλιτεύει απερίφραστα τον ρόλο των μέσων μαζικής ενημέρωσης και την ολέθρια για το κοινωνικό σώμα σχέση τους με την εξουσία. Με τον ίδιο τρόπο, άλλοτε με απογοήτευση και άλλοτε με οργή, στηλιτεύει επίσης τη στάση εκείνων των πανεπιστημιακών δασκάλων που αντί να κρατούν αποστάσεις ασφαλείας από τις αυταρχικές δομές της εξουσίας, ταυτίζονται με αυτές ή σιωπούν σκανδαλωδώς αποδεχόμενοι αντιδημοκρατικές αποφάσεις και στάσεις απέναντι στο Δημόσιο Πανεπιστήμιο και τη νεολαία.

Ομως, εκτός από τα μεγάλα ζητήματα, τον συγγραφέα ταλανίζουν και τα «μικρά» καθημερινά πράγματα που κινηματογραφούν την «αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι» μας. Σαν καλός κοινωνιολόγος γνωρίζει πως είναι στο μικρο-επίπεδο της καθημερινότητας που κυοφορούνται αθόρυβα οι μεγάλες αλλαγές. Αυτές που δεν διακρίνονται στο σκοτάδι, έρχονται όμως ακροπατώντας για να βεβαιώσουν πως για τις κοινωνίες δεν υπάρχει «τέλος». Είναι αυτή η φράση του Χέμινγουεϊ που νοσταλγικά ανασύρει ο Κώστας Ζώρας: «Χαρείτε! Οι λίμνες δεν ξεραίνονται, απλώς η στάθμη τους συνηθίζει να ανεβοκατεβαίνει».

Ο συγγραφέας αναφέρει κάπου στην εισαγωγή του πως αυτή η καθημερινή γραφή ήταν για τον ίδιο κάτι σαν «εργασιακό καθήκον». Ας μου επιτραπεί να έχω την αίσθηση πως μάλλον ήταν μια απολαυστική δραστηριότητα του ελεύθερου χρόνου. Γιατί δεν αφιερώνεις τον χρόνο σου και την ενέργειά σου σε «λίγες λέξεις κάθε μέρα» επί τρία χρόνια αν δεν αντλείς ικανοποίηση από αυτό. Και επειδή, όσο κι αν ο χρόνος μάς συνθλίβει, αιώνιος νικητής αυτός των πάντων, δεν παύει να είναι ένα παιχνίδι. Σοβαρό παιχνίδι, όπως γράφει ο Χουιζίνγκα, παιχνίδι αντιφάσεων και εναλλαγών, γνώσης και ξεγνοιασιάς, ρόλων και μεταμφιέσεων, πολέμου και έρωτα, ζωής και θανάτου.

Στο βιβλίο αυτό ο Κώστας Ζώρας αναδεικνύει κάτι ακόμα. Τη «μαιευτική τέχνη» του γλωσσικού παιχνιδιού που οι σπουδαίοι δάσκαλοι εφαρμόζουν προτιμώντας τα ερωτήματα έναντι των απαντήσεων. Προκαλούν έτσι τον αναγνώστη να χρησιμοποιήσει τα δικά του νοητικά εργαλεία, τα βιώματα και τις εμπειρίες του, για να στοχαστεί, να αναστοχαστεί, να συγκρίνει και να διακρίνει ποιο είναι το ουσιώδες το οποίο συχνά λανθάνει ή και αποσιωπάται στον «επίσημο» λόγο της εξουσίας για τις δικές της σκοπιμότητες.

Κλείνω με μια τελευταία παρατήρηση: Ενας τέτοιος λόγος δεν θα μπορούσε να «φιλοξενηθεί» παρά σε μια ελεύθερη, ανεξάρτητη εφημερίδα που σέβεται το «επάγγελμα δημοσιογράφος» αλλά και την κριτική ικανότητα του κοινού της. Δεν γνωρίζω αν η συνεργασία της «Εφημερίδας των Συντακτών» με τον Κώστα Ζώρα ήταν μια απλή ευτυχής συγκυρία. Δεν το νομίζω.

Νομίζω πως ήταν μια επιτυχής επιλογή που επιβεβαιώνει πως ο καθημερινός λόγος σε μια εφημερίδα, όταν εκφέρεται με συνέπεια και σαφήνεια από τους επιστήμονες, μπορεί να μην είναι μόνο ένα μήνυμα προς αποκωδικοποίηση αλλά και μια δράση-παρέμβαση στα κοινωνικά δρώμενα. Αλλωστε, όπως υποστήριζε ένας άλλος κοινωνιολόγος, ο Πιερ Μπουρντιέ, οι λέξεις έχουν μια μαγική δύναμη παραμένοντας συγχρόνως ένα προϊόν του οποίου τελικός αποδέκτης και κριτής είναι πάντα ο «άλλος».

*Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας, πρώην κοσμήτορας Σχολής Κοινωνικών Επιστημών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο